Ομιλία του κ. Βασίλη Λαμπρινουδάκη, ομότιμου καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας ΕΚΠΑ, στο πλαίσιο της συνεδρίασης της Υποεπιτροπής Πολιτισμού, Πολυμορφίας και Κληρονομιάς της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης, στις εγκαταστάσεις της Διεθνούς Ολυμπιακής Ακαδημίας:
Το νερό είναι για τρεις κυρίως λόγους βασικό στοιχείο της ύπαρξής μας (εικ.2). Ο πρώτος είναι ότι το ανθρώπινο σώμα αποτελείται κατά 60% από νερό, και χωρίς νερό ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει πάνω από ένα μονοψήφιο αριθμό ημερών.
Εικ. 2
Ο δεύτερος λόγος είναι ότι το νερό συμπαρασύρει και απομακρύνει τους ρύπους και αποτελεί το κύριο στοιχείο καθαρισμού του σώματος και του περιβάλλοντος συμπληρώνοντας την θρεπτική του συμβολή στην υγεία με αυτή της καθαριότητας, της υγιεινής. Η τρίτη ιδιότητα του νερού είναι ότι ρέει. Κινείται συνεχώς προς τα εμπρός και δεν είναι ποτέ το ίδιο σε ένα σημείο. Η ιδιότητα αυτή το κατέστησε στην αντίληψη του ανθρώπου ως ένα κοσμικό, δυναμικό στοιχείο, που μεταφέρει από το παρελθόν και
προδιαγράφει το μέλλον. Γι’ αυτό και σε όλες τις θρησκείες του κόσμου, στην πίστη του ανθρώπου στις υπερβατικές δυνάμεις, το νερό αποτελεί διαχρονικά το βασικότερο ιερό στοιχείο. Θα παρουσιάσω σε συντομία την λειτουργία του νερού στην πίστη και στη λατρεία των διαφόρων θρησκειών του παρελθόντος και του παρόντος, αφίνοντας τελευταίες την αρχαία ελληνική και την χριστιανική θρησκεία, επειδή τα περισσότερα στοιχεία στα οποία θα αναφερθώ βρίσκονται εδώ, στην Ελλάδα, και έτσι η προσέγγισή τους θα έχει μεγαλύτερη αμεσότητα.
Σε όλες τις θρησκείες το νερό βρίσκεται στην αρχή της Κοσμογονίας. Στην αρχαία Αίγυπτο (εικ.3) πίστευαν ότι ο πρωταρχικός θεός Ατούμ (Atum) δημιούργησε τον εαυτό του μέσα από το χάος, που ήταν το νερό του ωκεανού.
Εικ. 3
Το χάος, όπως και στις άλλες θρησκείες, δεν είναι αρνητική έννοια, ένα κενό, αλλά το άπειρο, μέσα στο οποίο εντάσσεται ο κόσμος. Από τα δάκρυα του Ατούμ – πάλι το υγρό, γενεσιουργό στοιχείο εδώ – γεννήθηκαν κατά τους Αιγύπτιους όλα τα έμβια όντα. Αλλά και το νερό του Νείλου, της βάσης της ζωής στην Αίγυπτο, συνδέονταν με τη Δημιουργία του κόσμου. Οι Αιγύπτιοι θεωρούσαν ότι προέρχονταν από τους θεούς, ότι δηλαδή ήταν τα σωματικά υγρά του Όσιρι, θεού της αναγέννησης και συμβόλου του καλού, ή πάλι, ότι ήταν τα δάκρυα της μητέρας του Ίσιδος, η οποία τον ανέστησε όταν τον σκότωσε ο αδελφός του που συμβόλιζε το κακό. Η κοσμική αυτή προέλευση του νερού το έκανε ιερό και του έδινε ιδιότητες καθαρτικές και αναζωογονητικές. Οι Αιγύπτιοι το χρησιμοποιούσαν κατά τη διαδικασία τη ταρίχευσης (εικ.4), ώστε οι νεκροί να διατηρηθούν αμόλυντοι από το θάνατο και να αναζωογονηθούν. Ο Νείλος εθεωρείτο ότι πηγάζει στον ουρανό, και στις πηγές του συρρέουν ακόμα και σήμερα οι άνθρωποι για να ραντισθούν με το νερό του για την αποτροπή ασθενειών και κακοτυχιών.
Εικ. 4
Στην αρχαία Μεσοποταμία το νερό ήταν επίσης στην αρχή της Δημιουργίας. Το χάος ήταν προσωποποιημένο με τη θεά της θάλασσας Τιαμάτ (Tiamat, εικ.5), που την φαντάζονταν ως πελώριο θαλάσσιο δράκοντα. Την συνδύαζαν με τον Έα (Ea) ή Ένκι (Enki), θεό των υπογείων υδάτων. Τον Έα τον απεικόνιζαν συμβολικά με τους δύο ποταμούς της χώρας, τον Τίγρη και τον Ευφράτη, γεμάτους ψάρια, να ξεχύνονται μέσα από το σώμα του. Την θεά του χάους υπέταξε ο γιος του Έα Μαρδούκ (Marduk), ο οποίος επέβαλε το νόμο και έγινε ο ανώτατος θεός των Βαβυλωνίων. Το πρωταρχικό στοιχείο του νερού ήταν και εδώ ιερό και είχε τη δύναμη του καθαρμού. Στα έργα τέχνης της Μεσοποταμίας φτερωτοί δαίμονες πραγματοποιούν μια τελετουργική κάθαρση με ραντισμό, το νερό του οποίου αποκαλούσαν “νερό του Έα”.
Εικ. 5
Στις ζωντανές θρησκείες το νερό κατέχει επίσης κεντρική θέση. Στον Βουδισμό είναι ένα από τα πέντε βασικά στοιχεία του κόσμου (εικ.6). Οι Βουδιστές μοναχοί αγιάζουν το νερό με ειδικούς ψαλμούς, και οι πιστοί το χρησιμοποιούν για ευλογία σε τελετουργίες γενεθλίων, γάμων, κηδειών και επετείων.
Εικ. 6
Στον Ινδουισμό το νερό είναι επίσης ένα κοσμικό, θεϊκό στοιχείο (εικ.7). Και εδώ ένας τεράστιος δράκων, ο Βίτρα (Vitra), που μας θυμίζει το χάος που συμβόλιζε στους Βαβυλώνιους η δράκαινα Τιαμάτ, ήταν ο κύριος του νερού. Ήταν κακόβουλος και μπορούσε να δημιουργήσει ξηρασία. Ο θεός του ουρανού Ίντρα (Indra) εξουδετέρωσε τον Βίτρα και άφησε το νερό να τρέξει σε ποτάμια στη γη για να θρέψει όσους το πίνουν. Ο κύριος ποταμός της Ινδίας, ο Γάγγης, προσωποποιήθηκε ως μία θηλυκή θεότητα, την Γάγκα (Ganga), που προσφέρει στους πιστούς της τον εξαγνισμό και τη συγχώρηση. Οι πιστοί πλένονται στα ιερά νερά του Γάγγη για να καθαρθούν από τις αμαρτίες τους, αλλά παίρνουν το νερό και στα σπίτια τους, όπου το χρησιμοποιούν σε διάφορες ιεροτελεστίες.
Εικ. 7
Tο νερό εμφανίζεται ως το πρωταρχικό βάθος από το οποίο αναδύθηκε όλη η δημιουργία και στην εβραϊκή πίστη (εικ.8). Με τη λέξη Tehom στην εβραϊκή Βίβλο, που σημαίνει βάθος, δηλώνεται ο πρωταρχικός ωκεανός. Το νερό και σ’ αυτή τη θρησκεία πηγάζει από το θεό. Είναι χαρακτηριστική η παράδοση σύμφωνα με την οποία ο προφήτης Ηλίας απέδειξε στους ειδωλολάτρες του Βαάλ ότι ο δικός του θεός είναι ο αληθινός, επιτυγχάνοντας με την προσευχή του να στείλει ο θεός βροχή στην έρημο. Μια ωραία τοιχογραφία στην κατακόμβη της Via Latina της Ρώμης παρουσιάζει τον θεό να στύβει ένα σφουγγάρι μέσα από ένα παράθυρο του ουρανού για να ξεκινήσει τον κατακλυσμό του Νώε. Ο κατακλυσμός είναι μια παράδοση που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο παρουσιάζεται για την αρχή του κόσμου στις περισσότερες θρησκείες και συμβολίζει ουσιαστικά την κάθαρση του φθαρμένου παλαιού και τη δημιουργία του νέου, απαλλαγμένου από τη φθορά κόσμου. Αυτό θα το ιδούμε καλύτερα σε λίγο σε σχέση με την Αρχαία Ελλάδα. Για τη χρήση του νερού στον Ιουδαϊσμό ως μέσο καθαρμού και ευλογίας αρκούμαι εδώ να αναφέρω το γνωστό πλύσιμο των χεριών από τον Ηρώδη και τα mikveh, μικρούς λουτήρες, στους οποίους καταδύονται οι πιστοί για να καθαρθούν πριν από σημαντικές πράξεις ή αλλαγές στη ζωή τους.
Εικ. 8
Στη βάση της ύπαρξης της ζωής τοποθετεί και το Ισλάμ το νερό. Κατά το Κοράνι το νερό το έστειλε ο Αλλάχ από τον ουρανό και έφερε μ’ αυτό τη ζωή στη γη. Το νερό έχει και στο Ισλάμ θεϊκή, υπερβατική προέλευση, και από αυτό πηγάζει σύμφωνα με τη διδασκαλία του η ζωή, η σοφία και η ηρεμία της ψυχής. Για τη ζωογόνο ιδιότητα του νερού στο Ισλάμ αναφέρω τη χαρακτηριστική παράδοση της Χαγκάρ (Hagar), δεύτερης γυναίκας του Αβραάμ και του γιού της Ισμαήλ (Ishmael). Ο Αβραάμ με την προτροπή της πρώτης του γυναίκας, της Σάρας, έστειλε μάνα και παιδί στην έρημο. Εκεί ο θεός βοήθησε τη Χαγκάρ και το παιδί να επιζήσουν με άγγελο που άνοιξε στα πόδια τους πηγάδι στην τοποθεσία Ζαμζάμ (Zamzam) στη Μέκκα (εικ.9). Ο Ισμαήλ θεωρήθηκε γενάρχης των Ισμαηλιτών και οι μουσουλμάνοι κατά το ετήσιο προσκύνημά τους στη Μέκκα επισκέπτονται το πηγάδι και μερικοί παίρνουν και νερό μαζί τους για ευλογία. Γενικά οι μουσουλμάνοι πριν από την προσευχή καθαρίζονται, πλένοντας χέρια, πόδια, αυτιά και στόμα με άφθονο νερό.
Εικ. 9
Εικ. 10
Περνώντας ασχολίαστα λόγω χρόνου από την Κίνα και την Αφρική (εικ.10), όπου συναντούμε ανάλογες θρησκευτικές αντιλήψεις και τελετουργίες, ας έλθουμε στην Αρχαία Ελλάδα, σε ένα από τα πιο σημαντικά θρησκευτικά κέντρα της οποίας βρισκόμαστε. Στην Ελληνική μυθολογία το αρχικό χάος δεν προσδιορίζεται ως το υγρό στοιχείο. Σύμφωνα με τη Θεογονία του Ησιόδου, το εγκυρότερο αρχαίο ελληνικό έργο για την αρχή του κόσμου, που γράφτηκε τον 7ο π.Χ. αιώνα, από το χάος προέκυψαν η Ημέρα και η Νύχτα, ο Αέρας και η Γη, αλλά και ο Έρως. Όμως και στην Ελλάδα το υγρό στοιχείο είναι από την αρχή παρόν στη γένεση των θεών. Προσωποποιήθηκε ως ένα θεϊκό ζεύγος, το ζεύγος του Ωκεανού (Ocean) και της Τηθύος (Tethys) (εικ.11).
Εικ. 11
Κατά τον Όμηρο, δηλαδή τουλάχιστο από τον 8ο π.Χ. αιώνα, ο Ωκεανός υπήρξε η πηγή του σύμπαντος, και των ίδιων των θεών. Και η Τηθύς μια μητέρα θεά, που γέννησε με τον Ωκεανό τους ποταμούς, τις λίμνες και τις πηγές. Δεν είναι τυχαίο, ότι και ο φιλόσοφος Ηράκλειτος χαρακτήριζε το νερό ως «πρώτη αρχή, πλαστουργό στοιχείο των πάντων». Ο Ησίοδος μας παρουσιάζει όμως και μια άλλη θαλάσσια πρωταρχική θεότητα, τον Πόντο, την ανοιχτή θάλασσα δηλαδή (εικ.12), τον οποίο γέννησε η Γη μόνη της, χωρίς συνουσία. Χαρακτηρίζεται ως «πρωτόγενος» (first-born, primeordial). Με τη γυναίκα του τη Θάλασσα (Sea), που χαρακτηρίζεται κι αυτή πρωτόγενη, γέννησαν τα θαλάσσια όντα. Την θεϊκή υπόσταση του νερού εξέφρασαν οι Έλληνες με πλήθος άλλων θεών ή δαιμόνων, όπως ο Ολύμπιος θεός των θαλάσσιων αλλά και των υπόγειων υδάτων Ποσειδών και η γυναίκα του Αμφιτρίτη, η Αφροδίτη, θεά του γενεσιουργού έρωτα που γεννήθηκε μέσα από τη θάλασσα, ο Νηρέας που βασίλεψε πριν από τον Ποσειδώνα, και οι κόρες του οι Νηρηίδες, που προστάτευαν τους ναυτικούς στα ταξίδια τους. Και ακόμα, ο γιος του Πόντου Φόρκυς και η κόρη του Σκύλλα, κακόβουλοι δαίμονες, αφού η θάλασσα κρύβει και πολλούς κινδύνους.
Εικ. 12
Εξ ίσου θεϊκό με το θαλάσσιο ήταν για τους αρχαίους Έλληνες και το γλυκό νερό των ποταμών και των πηγών. Από τους πολλούς θεοποιημένους ποταμούς, παιδιά του Ωκεανού και της Τηθύος, θα αναφέρω μόνο δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις. Ο Αχελώος (εικ.13), το μεγαλύτερο ποτάμι του Ελλαδικού χώρου, λατρεύθηκε ως το πρωτότοκο παιδί του Ωκεανού, που μοίρασε το νερό στις θάλασσες και τις πηγές στην ξηρά. Παριστανόταν είτε ως ταύρος με ανθρωπόμορφο πρόσωπο ή με το ανώτερο μέρος του σώματος ανθρώπινο και το κατώτερο ενός θαλάσσιου δράκοντος. Η ιδιότητα των μεταμορφώσεων των μυθικών προσωποποιήσεων του νερού συνδέεται με την πίστη ότι το νερό αποτελούσε το γενεσιουργό στοιχείο όλων των όντων στον κόσμο. Όλων των όντων, αλλά και των αγαθών της ζωής. Σύμφωνα με το μύθο, ο Ηρακλής πάλεψε με τον Αχελώο και του απέσπασε το ένα κέρατο. Για να του το δώσει πίσω πήρε από τον Αχελώο το κέρας της αφθονίας (horn of plenty), σύμβολο των αγαθών και της ευημερίας που εξασφάλιζαν τα νερά του.
Εικ. 13
Ως δεύτερη περίπτωση θεοποιημένων ποταμών επέλεξα την Ολυμπία (εικ.14).
Εικ. 14
Σύμφωνα με το μύθο, ο κύριος ποταμός της Ολυμπίας, ο Αλφειός, γιος κι αυτός του Ωκεανού και της Τηθύος, ερωτεύθηκε τη Νηρηίδα Αρέθουσα. Αυτή δεν ανταποκρίθηκε και παρακάλεσε τους θεούς να τη μεταμορφώσουν σε πηγή, μακρυά από τον Αλφειό, στις Συρακούσες της Σικελίας. Ο Αλφειός όμως μεταμορφώθηκε σε υποθαλάσσιο ποτάμι και φθάνοντας στην ακτή της Σικελίας ένωσε τα νερά του μαζί με τα δικά της. Ο μύθος απεικόνιζε άμεσα την ενότητα ποταμίσιου και θαλασσινού νερού ως βασικό στοιχείο διαμόρφωσης της περιοχής. Εδώ, στο ιερό του Ολυμπίου Διός, μετέφεραν κατά την αρχαιότητα τον πρώτο μήνα της άνοιξης στάχτη από την εστία του Πρυτανείου, από την ψυχή δηλαδή της πόλης, στο μεγάλο βωμό του Διός, την ανακάτευαν με νερό του Αλφειού και με το μείγμα επάλειφαν τον βωμό, ανανεώνοντας έτσι κάθε χρόνο τη σύνδεση του προστάτη θεού της πόλης με το πρωταρχικό στοιχείο ύπαρξής της. Στην πρόσοψη του ναού του Διός (εικ.15), όπου απεικονίζονταν οι αρχές της πόλης με την επικράτηση του Πέλοπα στην περιοχή, πρώτου μυθικού βασιλιά της και ιδρυτή των Ολυμπιακών αγώνων, ήταν παρόντες ο Αλφειός και παραπόταμός του Κλάδεος που διέτρεχε το ιερό.
Εικ. 15
Παράλληλα με τους ποταμούς και το νερό των πηγών θεοποιήθηκε στην αρχαία Ελλάδα με αναγωγή στις αρχές του κόσμου. Και εδώ θα αναφέρω τρία μόνο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Στο όρος Ελικών της Βοιωτίας (εικ.16), η πηγή Ιπποκρήνη (δηλαδή κρήνη του αλόγου) στο τέμενος των Μουσών έλεγαν ότι ανέβλυσε, όταν το φτερωτό άλογο Πήγασος, που γεννήθηκε στις πηγές του Ωκεανού, κτύπησε το έδαφος με το πόδι του. Εκεί έτυχε να δει ο Τειρεσίας την θεά Αθηνά να κάνει γυμνή το μπάνιο της και τυφλώθηκε. Η θεά για να τον παρηγορήσει του έδωσε το χάρισμα να αισθάνεται και να προλέγει τα μέλλοντα. Η σύνδεση της πηγής με τις Μούσες, που ενσάρκωναν τη γνώση και τη μουσική, καθώς και η μαντική αναδεικνύουν εδώ την τρίτη ιδιότητα του υγρού στοιχείου στην οποία αναφερθήκαμε στην αρχή, δηλαδή την αέναη ροή προς τα εμπρός που προδιαγράφει το μέλλον.
Εικ. 16
Στην αρχή της κοσμογονικής ιστορίας των Θηβών στη Βοιωτία βρισκόταν μια πηγή που από τις περιπέτειες μιας μυθικής βασίλισσας της πόλης ονομάστηκε αργότερα Πηγή της Δίρκης (εικ.17). Την Κρήνη αυτή και το νερό της το φύλαγε ένας δράκων. Ο Κάδμος, ο ιδρυτής της πόλης, τον σκότωσε και με υπόδειξη των θεών έσπειρε τα δόντια του στη γή, από τα οποία ξεφύτρωσαν μέσα από τη γη οι πρώτοι άνθρωποι της πόλης, οι Σπαρτοί (the sown ones). Εδώ έχομε μια καθαρή μυθική εικόνα της γέννησης της πόλης μέσα από τη δύναμη του νερού.
Εικ. 17
Το τρίτο μου παράδειγμα είναι η πηγή Κασταλία των Δελφών (εικ.18). Ήταν κι’ αυτή κόρη του Αχελώου. Το νερό της το φύλαγε ο δράκων Πύθων, τον οποίο σκότωσε, νεογέννητος ακόμα ο Απόλλων για να εγκαταστήσει εκεί το μαντείο του. Το νερό της απέκτησε από την αρχή κεντρικό ρόλο στη λατρεία του ιερού αλλά και στη ζωή της πόλης των Δελφών. Σε αυτό πλένονταν η Πυθία, οι ιερείς, το προσωπικό αλλά και οι προσκυνητές του μαντείου. Και εδώ βλέπουμε ισχυρότατα συμβολισμένα τα τρία βασικά στοιχεία του νερού, το γενεσιουργό, το καθαρτικό και το μαντικό.
Εικ. 18
Η καθαρτική, στην ουσία της αναγεννητική δύναμη του νερού αποτυπώθηκε και στην παράδοση των αρχαίων Ελλήνων για τον κατακλυσμό ως μια νέα αρχή του κόσμου (εικ.19). Την παράδοση αυτή τη βρίσκουμε σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς, η ελληνική εκδοχή όμως παρουσιάζει με τον πιο εποπτικό τρόπο τη λειτουργία του νερού στην αναγέννηση της φύσης ως αρχή της Δημιουργίας.
Εικ. 19
Σύμφωνα με τους Έλληνες, ο Θεός κατέστρεψε τη γενιά των ανθρώπων που είχε διαφθαρεί με τον κατακλυσμό, σώζοντας μόνο τον ενάρετο Δευκαλίωνα και τη σύζυγό του Πύρρα με μήνυμά του να επιβούν σε πλοίο. Όταν τα νερά υποχώρησαν ο Δευκαλίων και η Πύρρα ευχήθηκαν στους θεούς να δώσουν πάλι ζωή στο ανθρώπινο γένος. Τότε ο Απόλλων με χρησμό του τους υπέδειξε να ρίξουν πίσω από την πλάτη τους τα οστά της μητέρας τους. Αυτοί κατάλαβαν τον χρησμό και άρχισαν να πετούν πέτρες πίσω από την πλάτη τους, αφού οι πέτρες είναι τα οστά της Γης, μητέρας των πάντων. Στο τέμενος της Γης στην Αθήνα, δίπλα στο ιερό του Ολυμπίου Διός, οι αρχαίοι έδειχναν το χάσμα στο οποίο υποχώρησαν τα νερά του κατακλυσμού – ένα άνοιγμα στη γη που σώζεται μέχρι σήμερα – και κοντά του τον τάφο του Δευκαλίωνος. Σε μια από τις γιορτές του Διονύσου, οι Αθηναίοι έριχναν στο χάσμα αυτό αλεύρι ζυμωμένο με μέλι ως προσφορά στους νεκρούς του κατακλυσμού. Το νερό, παράλληλα με την πίστη είχε κυρίαρχο ρόλο και στην αρχαία τελετουργία. Στο κορυφαίο τελετουργικό των αρχαίων, τα Ελευσίνια μυστήρια, οι μυούμενοι έπρεπε να καθαρθούν στη θάλασσα. Η μυστικότητα της τελετής δεν επέτρεψε να απεικονισθεί αυτή η διαδικασία. Από τα κείμενα όμως γνωρίζουμε ότι την δεύτερη από τις εννιά ημέρες της γιορτής, με το σύνθημα ἅλαδε μύσται, δηλαδή προς τη θάλασσα μύστες, οι μυούμενοι κατέβαιναν με πομπή από την Αθήνα στη θάλασσα του Φαλήρου για να βυθισθούν στα νερά της και να καθαρθούν από τις αμαρτίες τους. Ανάλογος καθαρμός γινόταν και στη λατρεία της εξελληνισμένης αιγυπτιακής θεάς Ίσιδος (εικ.20).
Εικ. 20
Γενικότερα, για το πλήθος των περιπτώσεων καθαρμού με νερό, αρκούμαι να δείξω εδώ λίγα περιρραντήρια (εικ.21), δηλαδή λεκάνες καθαρτικού λουτρού, που αποτελούσαν ένα από τα βασικά σκεύη καθαρμού των αρχαίων, σε πολλές στιγμές της θρησκευτικής αλλά και της κοινωνικής ζωής, όπως ήταν η περίπτωση του λουτρού της νύφης πριν από το γάμο (εικ.22).
Εικ. 21
Εικ. 22
Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι σχετικά μια εγκατάσταση μπροστά από το ναό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο (εικ.23). Επάνω σε μια ψηλή βάση ήταν στημένο ένα χάλκινο άγαλμα του θεού που κρατούσε φιάλη. Από τις κρήνες που ήταν σε ψηλότερο επίπεδο στα ανατολικά του ιερού έφθανε το νερό με υπόγειο μολύβδινο σωλήνα στη βάση του αγάλματος και ανέβαινε από διαμπερή οπή στη βάση του δεξιού ποδιού του αγάλματος. Το πόδι είχε οπή, από την οποία το νερό γέμιζε το κενό εσωτερικό του χάλκινου έργου και από τη φιάλη στο δεξί του χέρι έπεφτε σε λίθινη λεκάνη δίπλα στη βάση του. Από εκεί διοχετευόταν με λίθινο κανάλι στο λουτρό δίπλα στο εγκοιμητήριο, όπου κατακλίνονταν για να ιαθούν οι ασθενείς του θεού. Στο λουτρό, που ονομαζόταν «λουτρό του Ασκληπιού», έπρεπε οι ασθενείς να καθαρθούν πριν από την εγκοίμηση. Αυτό το άγαλμα-κρήνη αποτελεί την πιο εύγλωττη σήμανση της ταύτισης του νερού με το θείο. Οι ασθενείς λούζονταν μέσα στην ουσία που έβγαινε από τα σπλάγχνα του θεού της υγείας.
Εικ. 23
Θα περάσουμε γρήγορα από τη Ρώμη, όπου, εκτός από τις πολλές θρησκευτικές πρακτικές που υιοθετήθηκαν από την Ελλάδα, η ιερότητα του νερού βρίσκεται και εκεί στις ρίζες και σε όλη τη ζωή του Ρωμαϊκού πολιτισμού. Δύο παραδείγματα αρκούν. Το πρώτο είναι η Ηγερία (Egeria, εικ.24), νύμφη και θεϊκή σύζυγος του βασιλιά Νουμά, ο οποίος είχε διαδεχθεί τον ιδρυτή της Ρώμης Ρωμύλο. Η Ηγερία έλεγαν ότι έδωσε στον Νουμά τους νόμους και τις λατρείες της πόλης. Όταν πέθανε ο Νουμάς, η Ηγερία μεταμορφώθηκε σε πηγάδι. Κοντά στη Ρώμη λατρευόταν μαζί με την Άρτεμη σε ένα νυμφαίο με μικρές λίμνες, μια από τις οποίες ονομαζόταν lacus salutaris, δηλαδή σωτήρια λίμνη. Το δεύτερο παράδειγμά μου είναι ένα ιερό πηγής στο Vicarello, κοντά στη λίμνη Bracciano, η οποία και σήμερα αποτελεί ταμιευτήρα νερού για την πόλη της Ρώμης. Η λατρεία του νερού στο χώρο αυτό ανάγεται ήδη στη 2η π.Χ. χιλιετία. Στη Ρωμαϊκή εποχή στα λουτρά που ενσωμάτωσαν την πηγή λατρευόταν ο Απόλλων με την ιαματική ιδιότητά του και οι πηγές πήραν το όνομα Aquae Apollinares, δηλαδή νερά του Απόλλωνα.
Εικ. 24
Τελειώνω με λίγες χαρακτηριστικές αναφορές στη Χριστιανική θρησκεία. Το νερό ως στοιχείο κάθαρσης και αναγέννησης, δηλαδή αρχής της ύπαρξης, εμφανίζεται και στη χριστιανική εκδοχή της Γενέσεως (εικ.25), στον κατακλυσμό του Νώε, αλλά και στην παράδοση της συνομιλίας του Χριστού με τη γυναίκα από τη Σαμάρεια δίπλα στο φρέαρ που είχε σκάψει για να έχει νερό το γένος του ο Ιακώβ, όπου ο Θεάνθρωπος χαρακτήρισε το νερό δώρο θεού και στοιχείο ζωντανό (ὕδωρ ζῶν).
Εικ. 25
Η καθαρτική- αναγεννητική λειτουργία του νερού αποτυπώνεται και στο λουτρό του νηπίου Χριστού (εικ.26), προτύπου του βαπτίσματος των παιδιών για την κάθαρση από τα προπατορικά αμαρτήματα και την είσοδο σε μια νέα ζωή, αλλά και στη βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη και τον αγιασμό των υδάτων από την Εκκλησία κατά την εορτή των Θεοφανείων.
Εικ. 26
Το νερό ως μέσο καθαρμού είναι άλλωστε μονίμως παρόν στους χριστιανικούς ναούς (εικ.27), ως περιρραντήριο ή φιάλη (lustral basin) στους ορθόδοξους ή ως λεκάνη καθαρμού (stoup) στην είσοδο στους καθολικούς ναούς.
Εικ. 27
Το αγιασμένο νερό τέλος, όπως και στην αρχαιότητα, είναι για τους ανθρώπους ευεργετικό για την υγεία τους (εικ.28), αλλά και για όλες τις δραστηριότητες της ζωής τους, ακόμα και για την πρόβλεψη του μέλλοντος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα για την υγεία είναι η ευρεία εμβέλεια της ιαματικής πηγής στο Ιερό της Παναγίας της Λούρδης, αλλά και ο μικρός ναός των γιατρών αγίων Κοσμά και Δαμιανού στην Αγόριανη στον Παρνασσό, που χτίστηκε επάνω σε πηγή, της οποίας το νερό τρέχει ακριβώς μέσα από το ιερό του ναού και θεωρείται ιαματικό και βοηθητικό των εγκύων γυναικών. Χαρακτηριστική επίσης για την πίστη στην ευρύτερη ευεργετική δύναμη του νερού είναι η ελληνική λαϊκή παράδοση του κλήδονα, κατά την οποία σε νερό που μεταφέρεται από πηγή με σιωπή ρίχνονται αντικείμενα, τα οποία κατόπιν αποσυρόμενα συνοδεύονται από μια προφητεία γι’ αυτόν που τα είχε ρίξει στο νερό.
Εικ. 28
Τα ελάχιστα δείγματα της καθοριστικής σημασίας του νερού στις διάφορες θρησκείες του κόσμου που είδαμε, και όσα πάμπολλα παραλείψαμε, μπορούν να υπενθυμίσουν και να επισημάνουν στα εκατομμύρια πιστούς, αλλά και στους άθρησκους που σέβονται την διαχρονική, πραγματική ανθρώπινη εμπειρία που αποτυπώνεται στις θρησκευτικές παραδόσεις, να επισημάνουν επαναλαμβάνω, ιδιαίτερα σήμερα που αντιμετωπίζουμε την κλιματική αλλαγή, πόσο πολύτιμο είναι το νερό για τη ζωή μας και να μας προτρέψουν σε μια βιώσιμη διαχείριση του.
