Ο ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑΣ από τον καθηγητή Β. Λαμπρινουδάκη

Η πόλη ως χώρος κατοίκησης: Ιδιωτικοί χώροι

Η ιδιωτική κατοικία, το σπίτι των αρχαίων Ελλήνων, σε γενικές γραμμές, δεν ήταν πολυτελές, και ανταποκρινόταν κυρίως στις καθημερινές ανάγκες. Αναπτύχθηκε με αφετηρία τρία βασικά στοιχεία. Το πρώτο στοιχείο ήταν το φτωχό, μονόχωρο σπίτι των πρωίμων κυρίως χρόνων (εικ.1).

 

Εικ. 1, Πήλινος οικίσκος (αριστερά), Κάτοψη και σχεδιαστική αναπαράσταση οικίας, Σίφαι Βοιωτίας (δεξιά) 

 

Ένα ομοίωμα τέτοιου σπιτιού των αρχών του 7^ου π.Χ. αιώνα από το Άργος δίνει ένα παράδειγμα τέτοιων σπιτιών με πρόσταση, ψηλή, δίριχτη στέγη και επιχρισμένους, διακοσμημένους με χρώμα τοίχους. Ένα άλλο παράδειγμα από την Κλασική εποχή στις τις Άνω Σίφες της Βοιωτίας, δείχνει ότι και στην ανεπτυγμένη αυτή περίοδο υπήρχαν τέτοια σπίτια. Το πρώτο αυτό στοιχείο αποτέλεσε τον πυρήνα όλων των μετέπειτα αρχαίων σπιτιών. Έμεινε ως ο κεντρικός χώρος, ο κατεξοχήν οίκος, μέσα στον οποίο υπήρχε η εστία του σπιτιού όπου κάθιζε για φαγητό ή μαζευόταν για άλλο σκοπό η οικογένεια. Το δεύτερο αφετηριακό στοιχείο ήταν η μόδα του συμποσίου που εισέβαλε στην Ελλάδα από την Ανατολή τον 7^ο π.Χ. αιώνα. Στο συμπόσιο (εικ.2) λάμβαναν μέρος μόνον άνδρες, ενώ γυναίκες εμφανίζονταν μόνο για να τέρψουν τους άνδρες με την μουσική και το κάλλος τους (αυλητρίδες). Παράλληλα η παρουσία νεαρών οινοχόων ασκούσε ερωτική έλξη στους συνδαιτημόνες.

 

Εικ. 2, Συμπόσιο

 

Δημιουργήθηκε λοιπόν νωρίς ειδικός φροντισμένος χώρος κοντά στον οίκο για τον σκοπό αυτό, ο ανδρών, όπου περιμετρικά υπήρχαν οι κλίνες, στις οποίες ανακλίνονταν για το συμπόσιο οι άνδρες του σπιτιού και οι προσκεκλημένοι τους. Τον βλέπουμε ήδη στα σπίτια της Σμύρνης (εικ.3) του 7^ου αιώνα, γύρω στο 620 π.Χ., και σε ένα ομοίωμα των μέσων του 6^ου αιώνα από την Θήρα, αγαπημένο αντικείμενο μιας εταίρας στον τάφο της.

 

Εικ.3, Κατόψεις σπιτιών της Σμύρνης, περ.620 π.Χ. (πάνω), Πήλινο ομοίωμα σπιτιού Θήρας (κάτω αριστερά),
Λείψανα και σχεδιαστική αποκατάσταση σπιτιού Σμύρνης (κάτω δεξιά)

 

Εδώ αντί κλινών έχουμε ακόμη καθίσματα, μια και στη Θήρα δεν είχε ακόμη εισχωρήσει η μόδα του φαγητού σε κλίνη. Το τρίτο στοιχείο που συνέβαλε στην εξέλιξη του Ελληνικού σπιτιού ήταν η κατοικία μέσα στους ίσους κλήρους, τα τετράγωνα οικόπεδα των αποικιών (εικ.4).

 

Εικ. 4, Οικοδομικά τετράγωνα

 

Ο μονός χώρος που τοποθετήθηκε στη μία πλευρά, απέκτησε σιγά-σιγά με την αύξηση των αναγκών διπλανούς χώρους στη μία πλευρά και κατόπιν στις άλλες, δημιουργώντας έτσι τον τύπο του αναπτυσσόμενου γύρω από μια αυλή πολύχωρου σπιτιού, όπου ο οίκος και ο ανδρών αποτελούσαν τους κυριότερους χώρους. Πρόστεγα, τα οποία ανάλογα με τον προσανατολισμό ενός τέτοιου οικοπέδου προστάτευαν τους χώρους μιας πλευράς, δημιούργησαν το σχέδιο της παστάδος, δηλαδή του ανοικτού με υποστυλώματα στην πλατειά του πλευρά χώρου, ενώ το σχέδιο της προστάδος, το παραδοσιακό σχήμα του χώρου με άνοιγμα στη στενή του πλευρά, εξακολούθησε παράλληλα να χρησιμοποιείται.

Το ανεπτυγμένο με βάση τα τρία αυτά στοιχεία κλασικό σπίτι το βλέπουμε σε παραδείγματα από πολλές, καλά μελετημένες πόλεις. Ο Πειραιάς (εικ.5), από τον πρώιμο 5^ο π.Χ. αιώνα, υιοθετεί τον τύπο της προστάδος.

 

Εικ. 5, Διαμόρφωση οικοδομικών τετραγώνων και οικιών στον Πειραιά

 

Ο ίδιος τύπος επικρατεί και στην Πριήνη (εικ.6: κάτοψη και γραφική αποκατάσταση σπιτιών, οίκος, ανδρών, διακόσμηση ανδρώνα), τον 4^ο π.Χ. αιώνα, όπου μάλιστα, σε ορισμένους δρόμους, στις ιδιοκτησίες προστίθενται μαγαζιά με ανεξάρτητες εισόδους.

 

Εικ.6, Πριήνη: κάτοψη (πάνω αριστερα) και γραφική αποκατάσταση σπιτιών (μέση πάνω), οίκος, ανδρών (κάτω αριστερά και μέση), διακόσμηση ανδρώνα (δεξιά)

 

Η Όλυνθος, από τον 4^ο π.Χ. αιώνα, υιοθετεί τον τύπο της παστάδος (εικ.7), όπου οι ανδρώνες μπορούν πλέον να διακοσμούνται με πολυτέλεια.

 

Εικ. 7, Διαμόρφωση οικοδομικών τετραγώνων και οικιών στην Όλυνθο

 

Στην Αθήνα του ύστερου 5^ου π.Χ. αιώνα αναπτύσσεται κάτω από μακεδονική επίδραση το σπίτι με περιστύλιο, που υιοθετείται στη Ρόδο της ίδιας εποχής και μας περιγράφει ο Βιτρούβιος. Παραδείγματα του τύπου αυτού έχουμε από την Δήλο μετά το 166 π.Χ. (εικ.8). Η πλευρά της παστάδας ήταν υπερυψωμένη, και ο οίκος είχε λάβει τώρα πολυτελέστερη μορφή, με συστήματα τριών κλινών γύρω από ένα τραπέζι, μετατρεπόμενος έτσι σε ένα δεύτερο χώρο υποδοχής, το τρικλίνιον.

 

Εικ. 8, Οικία από τη Δήλο

 

Παραλλαγές της βασικής αυτής δομής υπήρξαν, όπως είναι φυσικό, πολλές. Όπως π.χ. σε περιπτώσεις προσαρμογής απλούστερης δομής σπιτιών στην πιο εξελιγμένη μόδα της εποχής. Ένα ωραίο σχετικό παράδειγμα είναι τα κλασικά σπίτια της Κολοφώνος στην Ιωνία (εικ.9), όπου ο ανδρών προστέθηκε σε μια δεύτερη φάση σε ξεχωριστά πυργοειδή κτίρια, στον όροφο των οποίων υπήρχε γυναικωνίτης.

 

Εικ. 9, Κλασικές οικίες, Κολοφών, Μ. Ασία

 

Έλλειψη κανονικότητας της ίδιας όμως πάντα βασικής δομής, παρατηρείται και στα σπίτια των πόλεων που διατήρησαν την προσθετική τους συγκρότηση, είχαν άρα δεδομένα τα ακανόνιστα σχήματα των οικοπέδων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα για την περίπτωση αυτή είναι τα κλασικά σπίτια της Αθήνας (εικ.10α-β).

 

Εικ. 10, Κλασική οικία Αθηνών

 

Ο οίκος και ο ανδρών εξοικονομούνται στον εκάστοτε προσφερόμενο χώρο, μερικές φορές σε διάδρομο έξω από την αυλή και δίπλα σε μαγαζί, το οποίο βέβαια έχει ανεξάρτητη είσοδο. Στα μαγαζιά αυτά αναπτυσσόταν οι βιοποριστικές δραστηριότητες του ιδιοκτήτη. Σε ένα σπίτι δίπλα στην Αγορά της Αθήνας αναγνωρίσθηκε ένα υποδηματοποιείο (εικ.11), που ανήκε πιθανότατα στο φίλο του Σωκράτη Σίμωνα, κοντά στον οποίο ο φιλόσοφος συναντούσε μαθητές του που ήταν ακόμη πολύ νέοι για να πάνε στην Αγορά.

 

Εικ. 11, Αμφορέας μουσείου Ashmolean Οξφόρδης με αναπαράσταση υποδηματοποιείου

 

Μερικά σπίτια πάντως της Αθήνας είχαν αναπτύξει ήδη πρώιμα την πολυτελέστερη δομή του περιστυλίου (εικ.12).

 

Εικ. 12, Σχεδιαστική αναπαράσταση και κάτοψη αθηναϊκής οικίας με περιστύλιο

 

Μια τρίτη παραλλαγή της βασικής δομής του αρχαίου ελληνικού σπιτιού μπορούν να θεωρηθούν συστάδες σπιτιών στην εξοχή (εικ.13), την χώρα των πόλεων, όπου προστίθεται το στοιχείο του πύργου, που τον χρησιμοποιούσαν ως κύριο χώρο σε ένα από τα σπίτια, ως οίκο δηλαδή, ενώ σε καιρό κινδύνου μπορούσε να εξυπηρετήσει την άμυνα της συστάδας.

 

Εικ. 13, Εξοχικές κατοικίες, Αλαί Αιξωνίδες Αττικής

 

Η ζωή στα σπίτια αυτά εξασφάλιζε τις στοιχειώδεις ανέσεις. Έχουμε ήδη αναφερθεί στη λειτουργία του οίκου και του ανδρώνα. Οι γυναίκες είχαν τον ιδιαίτερο χώρο τους, όπως είδαμε, συνήθως στον όροφο (εικ.14).

 

Εικ. 14, Πυξίδα από το μουσείο του Λούβρου: γνέσιμο (πάνω αριστερά), κέντημα (πάνω δεξιά), κλίνη (κάτω)

 

Η παρασκευή των γευμάτων γινόταν στην εστία του οίκου ή στην κουζίνα (εικ.15), η οποία βρισκόταν δίπλα στον οίκο. Προς την πλευρά της υπήρχαν στο ανώτερο μέρος του τοίχου του οίκου ανοίγματα, ενώ ο χώρος της ίδιας της κουζίνας αναπτυσσόταν προς τα επάνω σε μία μορφή καμινάδας με ανοίγματα στη στέγη για την έξοδο του καπνού.

 

Εικ. 15, Κάτοψη οικιών και σχεδιαστική αναπαράσταση εσωτερικού όπου φαίνεται ο χώρος της κουζίνας και της "καμινάδας", Όλυνθος

 

Πίσω από την κουζίνα στην Όλυνθο εξοικονομούσαν ένα μικρό χώρο λουτρού (εικ.16) με πήλινη μπανιέρα.

 

Εικ. 16, Κάτοψη και σχεδιαστική αναπαράσταση λουτρού οικίας, Όλυνθος

 

Τα φαγητά (εικ.17α-β-γ: σκεύη μαγειρικής – ζύμωμα και φούρνισμα ψωμιού, ειδώλια Βοιωτίας, τέλος 5^ου π.Χ. αιώνα) ψήνονταν σε σχάρες, σούβλες και φουρνάκια ή βράζονταν σε χύτρες πάνω σε φουφούδες.

 

Εικ. 17, Σκεύη μαγειρικής (αριστερά), ζύμωμα (πάνω δεξιά) και φούρνισμα ψωμιού (κάτω δεξιά), ειδώλια Βοιωτίας, τέλος 5^ου π.Χ. αιώνα

 

Αποχωρητήρια στα κλασικά σπίτια εντοπίζονται σε σπάνιες μόνο  περιπτώσεις, όπως στη Δύστο της νότιας Εύβοιας (εικ.18, μέσα 4^ου π.Χ. αιώνα).

 

Εικ. 18, Αποχωρητήριο οικίας, Δυστός Ευβοίας

 

Συνήθως οι επείγουσες ανάγκες εξυπηρετούντο με δοχεία νυκτός (εικ. 19).

 

 

Εικ. 19, Αμίς από την Αγορά και φορητό κάθισμα τουαλέτας από την Όλυνθο

 

Για τα παλάτια των Ελληνιστικών χρόνων που αναπτύχθηκαν στη Μακεδονία και στις έδρες των διαδόχων του Αλεξάνδρου (εικ.20), και στα οποία τα στοιχεία του ελληνικού σπιτιού διαμορφώθηκαν – με πολλαπλασιασμό και συμπλήρωση – σε μνημειώδη συγκροτήματα γύρω από μεγάλες περίστυλες αυλές, δεν θα γίνει εδώ λόγος, αφού η λειτουργία τους κινείται μεταξύ του ιδιωτικού και του δημόσιου χαρακτήρα.

 

Eικ. 20, Αιγαί / Βεργίνα, ανάκτορο (πάνω αριστερά), Πέλλα, ανάκτορο Φιλίππου Ε΄(κάτω αριστερά), Πέργαμον (δεξιά), παλάτια από την εποχή του Ευμένη Β΄

 

Πάντως ως τύπος επηρέασαν τα πλούσια σπίτια μεταγενεστέρων χρόνων (εικ.21), όπως μερικά πλούσια σπίτια της Εφέσου από τον 1^ο μ.Χ. αιώνα.

 

Εικ. 21, Εσωτερικό οικίας από την Έφεσο

 

Ανάλογος ήταν και ο χαρακτήρας σπιτιών που αποτελούσαν έδρες ιδιωτικών ενώσεων που χαρακτήριζαν την κοινωνία της Ελληνιστικής εποχής, όπως το σπίτι των Ποσειδωνιαστών (εικ.22), πλουσίων εμπόρων από τη Βηρυτό,  εγκατεστημένων στη Δήλο των αρχών του 1^ου π.Χ. αιώνα, με 1400 μ² και πλούσια διακόσμηση με έργα τέχνης στο εσωτερικό του. 

 

Εικ. 22, Οικία Ποσειδωνιαστών

 

Ως προς τη νομική πλευρά της ιδιοκτησίας δικαίωμα κτήσης σπιτιού είχαν κανονικά μόνο οι πολίτες. Οι ξένοι σε εξαιρετικές μόνο περιπτώσεις αποκτούσαν αυτή τη δυνατότητα, εφόσον τους χορηγούσαν το δικαίωμα της εγκτήσεως. Οι υπερβάσεις στην κατασκευή του σπιτιού, όπως κατάληψη δημόσιου χώρου, προβολή των ορόφων πάνω από δρόμους, άνοιγμα παραθύρων στο δρόμο, ελέγχονταν από ειδικές αρχές (π.χ. τους δέκα αστυνόμους στην Αθήνα) και τιμωρούνταν. Οι αστυνόμοι έλυναν και τα προβλήματα μεταξύ γειτόνων, όπως π.χ. τα έξοδα για επισκευές μεσοτοιχιών, ή βλάβες από νερά της στέγης του γείτονα – το τελευταίο το διαπραγματεύεται διεξοδικά ο Πλάτων στους Νόμους του. Το σπίτι μπορούσε κανείς να το πουλήσει και η ισχύς της δικαιοπραξίας εξασφαλιζόταν με προηγούμενη δημόσια ανακοίνωση, με μάρτυρες, συνήθως τους γείτονες και, όταν δεν αρκούσε ο προφορικός λόγος, με συμβόλαια τα οποία κρατούσαν οι μνήμονες, ένα είδος συμβολαιογράφων, και τα οποία τελικά κατέληγαν στο αρχείο της πόλης (εικ.23).

 

Εικ. 23, Επιγραφή Πάρου, 2^ος π.Χ. αι.

 

 Μπορούσε κανείς ακόμη να ενοικιάσει την περιουσία του. Αν ο ενοικιαστής δεν πλήρωνε το νοίκι, ο ιδιοκτήτης ενεργούσε ένα είδος αποβολής με ξήλωμα της θύρας, αφαίρεση της στέγης και σφράγισμα του πηγαδιού ή της δεξαμενής νερού, όπως παραδίδει ο Βίων από την Ολβία του Πόντου στις αρχές του 3^ου π.Χ. αιώνα. Η ενοικίαση ενός σπιτιού μπορούσε να γίνει σε περισσότερους του ενός ενοικιαστές. Τότε οι αρχαίοι δεν μιλούσαν για οικία, αλλά για συνοικία, και στην περίπτωση αυτή προβλεπόταν ένας υπεύθυνος για την διοίκησή της, ο ναύκληρος, ένα είδος διαχειριστή πολυκατοικίας. Επειδή οι πολίτες προτιμούσαν να έχουν τον ατομικό ιδιωτικό τους χώρο την δική τους οικία, οι συνοικίες είχαν συνήθως κακό όνομα. Ο λόγος του Ισαίου σε αθηναϊκό δικαστήριο το 364 π.Χ. «Περί της περιουσίας του Φιλοκτήμονος» μας δίνει ένα τέτοιο παράδειγμα: Ο πλούσιος πατέρας του Φιλοκτήμονος Ευκτήμων ήταν ιδιοκτήτης δύο συνοικιών, μιας στο Πειραιά, και μιας δεύτερης στον Κεραμεικό. Την διαχείριση της πρώτης, όπου ήταν εγκατεστημένος και ένας οίκος ανοχής, είχε αναθέσει σε μια απελεύθερή του, ενώ στη δεύτερη είχε εγκαταστήσει ως διαχειρίστρια μια πρώην πόρνη από τον οίκο ανοχής του Πειραιά.

Η πόλη είχε τέλος το δικαίωμα να επιτάξει προσωρινά σπίτια ιδιωτών για διάφορους λόγους, όπως η παραμονή κρατικών υπαλλήλων ή στρατιωτών  σε περιόδους πολέμου, ή ακόμη και να απαλλοτριώσει σπίτια για δημόσια έργα, όπως στην περίπτωση της Τανάγρας που τον 2^ο π.Χ. αιώνα αποφάσισε να μεταφέρει τη λατρεία της Δήμητρας και της Κόρης από το ιερό τους στην εξοχή μέσα στην πόλη. Στις περιπτώσεις αυτές η εκκλησία του δήμου όριζε εκτιμητές της αξίας του ακινήτου για την αποζημίωση του ιδιώτη. Υπήρξαν και περιπτώσεις που τα σπίτια των ιδιωτών μπήκαν ως υποθήκη για δάνειο της πόλης τους  από άλλη πόλη,  όπως με το δάνειο  της Αρκεσίνης  στην Αμοργό από τους Ναξίους.