Ο ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑΣ από τον καθηγητή Β. Λαμπρινουδάκη

Η πόλη ως χώρος κατοίκησης: Τείχη, υποδομές, λιμάνια

Τα τείχη, που οριοθετούσαν την πόλη, ήταν ένα μεγάλο δημόσιο έργο, βασικό την εποχή εκείνη για την προστασία των πόλεων. Τείχη κατασκευάστηκαν από πολύ νωρίς κατά τους Ελληνικούς χρόνους, όπως στην Σμύρνη του 9^ου και του 8^ου π.Χ. αιώνα (εικ.1), φτιαγμένα τότε με λίθινη βάση και πλίνθινη ανωδομή.

Εικ. 1, Τα τείχη της Σμυρνης τον 9^ο (πάνω) και τον 8^ο (κάτω) π.Χ. αιώνα 

Την κλασική εποχή τα τείχη γίνονται συνήθως με μεγάλους λίθους στην εξωτερική και την εσωτερική παρειά, με πολυγωνική – οικονομικότερη – πλοκή στις πρωιμότερες περιπτώσεις και συνήθως χονδρικά ισόδομη αργότερα, ενώ το εσωτερικό τους γεμίζει με δευτερεύον υλικό και εγκάρσια δεσίματα.

Στα τείχη που κατασκεύασε με βιασύνη ο Θεμιστοκλής στην Αθήνα αμέσως μετά τα Περσικά (εικ.2) η πλινθοδομή διατηρήθηκε ακόμη σε χρήση.

Εικ. 2, Τα τείχη του Θεμιστοκλή

Με την ανοικοδόμησή τους όμως από τον Κόνωνα στις αρχές του 4^ου π.Χ. αιώνα εφαρμόσθηκε το επιμελημένο λίθινο υλικό. Το ίδιο έγινε και για τα τείχη του Πειραιά, ο οποίος συνδέθηκε με τα μακρά τείχη με την Αθήνα (εικ.3).

Εικ. 3, Αθήνα-Πειραιάς (πάνω αριστερά), Μέγαρα-Νίσαια (πάνω δεξιά), λείψανα παραθαλάσσιου τείχους στον Πειραιά (κάτω)

Η σύνδεση του άστεως με το επίνειό του με μακρά τείχη έγινε και σε άλλες πόλεις, όπως στην Κόρινθο και τα Μέγαρα. Τα τείχη μερικές φορές εκοσμούντο με μνημειώδεις πύλες, όπως στην περίπτωση της Θάσου ή της Μεσσήνης (εικ.4).

Εικ. 4, Θάσος(πάνω και δεξιά), Μεσσήνη(κάτω αριστερά)

Ιδιαίτερα καλά σώζονται τα τείχη των ελληνιστικών πόλεων της Αιτωλοακαρνανίας (εικ.5).

Εικ. 5,  Πλευρών, πριν και μετά την αποκατάσταση

Τείχη όμως κατασκευάζονταν και για άλλα οχυρά εκτός της πόλης, όπως το φρούριο της Φυλής στην Αττική (εικ.6).

Εικ. 6, Το φρούριο της Φυλής στην Αττική

Σημαντικά για τις πόλεις που αναπτύχθηκαν κοντά στη θάλασσα ήταν τα λιμάνια. Τα λιμάνια, που τεκμηριώνονται ήδη από τον 6^ο π.Χ. αιώνα, ήταν χονδρικά δύο κατηγοριών, τα πολεμικά και τα εμπορικά. Τα πρώτα ήταν κλειστά (αλυσίδες μπορούσαν να κλείσουν την είσοδο) και προστατεύονταν από επιθαλάσσια και θαλάσσια τείχη με νεώρια για την ασφαλή φύλαξη των πλοίων, τα δεύτερα ανοιχτά με αποβάθρες και στοές για την διακίνηση των αγαθών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μας παρέχουν τα λιμάνια της κατεξοχήν ναυτικής δύναμης της Αθήνας (εικ.7) με το εμπορικό λιμάνι, τον Κάνθαρο, που φιλοξενούσε και πολεμικά πλοία, και τους ναυστάθμους της Ζέας και της Μουνυχίας, όπου σώθηκαν λείψανα των νεωρίων (εικ.8).

Εικ. 7, Τα λιμάνια των Αθηνών

Εικ. 8, Λείψανα (αριστερά) και αναπαράσταση (δεξιά) των νεωρίων, Πειραιάς

Τα τελευταία χρόνια τα αρχαία λιμάνια μελετώνται καλύτερα με τα νέα τεχνικά μέσα και τα παραδείγματα πολλαπλασιάζονται (εικ.9).

Εικ. 9, Πολεμικό λιμάνι Σάμου (πάνω αριστερά), λιμάνι Αίγινας (πάνω μέση), λιμάνι Ρόδου (πάνω δεξιά),
λιμάνια Κορίνθου (κάτω αριστερά), Λέχαιον-Κεγχρεαί (κάτω δεξιά)

Για το λιμάνι της Σάμου, που κατασκευάσθηκε τον 6^ο π.Χ. αιώνα κατά το διάστημα της αρχής του τυράννου Πολυκράτη, ο Ηρόδοτος λέγει: Οι Σάμιοι «κατασκεύασαν τα τρία μεγαλύτερα έργα που έχουμε δει στον ελληνικό κόσμο». Και μεταξύ των άλλων δύο, του ναού της Ήρας και του Ευπαλινείου υδραγωγείου αναφέρει «το δεύτερο έργο είναι ένας λιμενοβραχίονας που περιβάλλει το λιμάνι, με βάθος είκοσι οργιές και μήκος πάνω από 2 στάδια» (δηλαδή βάθος 37 και μήκος 370 μ.) Τα λιμάνια είχαν φάρους που εικονίζονται σε έργα της ρωμαϊκής εποχής (εικ.10), από τους οποίους ο φάρος της Αλεξάνδρειας ήταν ο μνημειακότερος.

Εικ. 10, Σαρκοφάγος 3^ου μ.Χ. αι. (αριστερά), Σχεδιαστική αναπαράσταση του φάρου Αλεξάνδρειας (δεξιά)

Ο δίολκος στον Ισθμό της Κορίνθου (εικ.11) ήταν ένα ειδικό έργο για την μεταφορά των πλοίων από τον Κορινθιακό στον Σαρωνικό κόλπο, που κατασκεύασε ο τύραννος της Κορίνθου Περίανδρος.

Εικ. 11, Δίολκος

Άλλα δημόσια έργα τεκμηριώνονται ή αναφέρονται από τους αρχαίους συγγραφείς διάφορα. Για τα υδραγωγεία και τις κρήνες έχει ήδη γίνει λόγος. Ενδεικτικά μνημονεύονται εδώ περαιτέρω οι υπόνομοι στις πόλεις, όπως στη Ρόδο π.χ., που είναι ιδιαίτερα ευρύχωροι και επιμελημένοι (εικ.12), η γέφυρα προς Ελευσίνα που είδαμε (εικ.13) και η αποστράγγιση της λίμνης των Πτεχών στη νότια Εύβοια (περιοχή Δύστου) τον 4^ο π.Χ. αι., που πληρώθηκε με παραχώρηση δεκαετούς γεωργικής εκμετάλλευσης του αποκτηθέντος εδάφους στον ανάδοχο του έργου Χαιρεφάνη και τους συνεργάτες του  (επιγραφή Ερέτριας).

Εικ. 12, Υπόνομοι, Ρόδος

Εικ. 13, Επίτιτλο ανάγλυφο από την Ελευσίνα, όπου η Αθηνά και οι Ελευσίνιες θεότητες ρυθμίζουν τα της κατασκευής μιας γέφυρας το 421/420 π.Χ.