Ο ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑΣ από τον καθηγητή Β. Λαμπρινουδάκη

Η πόλη ως χώρος κατοίκησης: Δημόσιοι χώροι

Οι περισσότερες πόλεις περιέκλειαν στον χώρο τους μια οχυρή ακρόπολη. Με την ανάπτυξη της αγοράς ως κέντρου της δημόσιας ζωής η ακρόπολη έχασε τη σημασία της ως κεντρικός πυρήνας της πόλης. Αλλού, όπως στην Αθήνα (εικ.1), διατηρήθηκε ως η επίσημη έδρα των πολιούχων θεών με όλη τη σημασία που είχαν κατά την Ελληνική αρχαιότητα οι θεοί και τα ιερά τους για τα πολιτικά πράγματα.

 

Εικ. 1, Η Ακρόπολη των Αθηνών

 

Χαρακτηριστική είναι η εγκατάσταση από το 456 π.Χ. στην Ακρόπολη του ταμείου στο οποίο το Αθηναϊκό κράτος συγκέντρωνε τους φόρους από τους συμμάχους του. Χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι το οικοδομικό πρόγραμμα του Περικλή ανέδειξε την Ακρόπολη ως το αντιπροσωπευτικό τμήμα της πόλης. Ασθενή μαρτυρία για την αίσθηση της Ακρόπολης ως οχυρού στις αρχές του 5^ου π.Χ. αιώνα αποτελεί η πρόχειρη αντίσταση εκεί των Αθηναίων κατά των Περσών. Σε άλλες περιπτώσεις η ακρόπολη διατηρεί τα παλαιά ιερά, αλλά ακόμη και η επίσημη θρησκευτική έδρα αναπτύσσεται αλλού, όπως στην περίπτωση της ακρόπολης του Άργους (εικ.2),όπου το ιερό του πολιούχου Λυκείου Απόλλωνος εγκαταστάθηκε στην αγορά, ενώ για τον έλεγχο της ευρύτερης επικράτειάς της πόλης στην Αργολική πεδιάδα ως θρησκευτικό κέντρο προβλήθηκε το μακρινό Ηραίον.

 

Εικ. 2, Η ακρόπολη του Άργους

 

Σε άλλες πάλι περιπτώσεις η ακρόπολη διατηρεί τον αμυντικό της χαρακτήρα, όπως π.χ. στην Πλευρώνα της Αιτωλίας (εικ.3).

 

Εικ. 3, Η ακρόπολη της Πλευρώνας Αιτωλίας

 

Ως δημόσιοι χώροι λειτουργούσαν και τα περισσότερα ιερά των θεών – υπήρχαν και ιδιωτικά. Εκτός από την εξυπηρέτηση των θρησκευτικών αναγκών του κοινού πολλά από αυτά ήταν συνδεδεμένα με την δημόσια ζωή. Ήδη μιλήσαμε για την πολιτική σημασία τους στις ακροπόλεις και την αγορά. Αλλά και άλλα, μη κεντρικά ιερά μέσα στην πόλη μπορούσαν να συνδέονται με την πολιτική ή τη λειτουργία των θεσμών. Αναφέρουμε δύο παραδείγματα πάλι από την Αθήνα: Το ιερό της Αρτέμιδος Αριστοβούλης (εικ.4) θύμιζε στους Αθηναίους ότι ο Θεμιστοκλής βουλεύθηκε τα άριστα για την πόλη. Ένα από τα τέσσερα δικαστήρια της Αθήνας  πάλι, το οποίο δίκαζε όσους υποστήριζαν ότι διέπραξαν δίκαιο φόνο, βρισκόταν δίπλα στο ναό του Δελφινίου Απόλλωνος, που καθιέρωσε ο Θησέας, στα νότια του Ολυμπιείου.

 

Εικ. 4, Ιερό Αρτέμιδος Αριστοβούλης, Αθήνα

 

Σ’ αυτή την περιοχή έλεγαν ότι δικάστηκε ο Θησέας για τον φόνο των εξαδέλφων του Παλλαντιδών που διεκδίκησαν την εξουσία του. Τα ιερά τα οποία βρίσκονταν έξω από την πόλη, στη χώρα, μπορούσαν επίσης να έχουν σπουδαίο ρόλο στα κοινά. Είδαμε ήδη ότι αποτελούσαν συνεκτικό στοιχείο του αστικού και αγροτικού πληθυσμού της πόλης, όπως π.χ. το Ηραίον του Άργους, και εγγυητές του εδάφους της, όπως το Ιερό του Απόλλωνος και Ασκληπιού της Επιδαύρου. Αλλά ακόμη και τα βασικά στοιχεία της λειτουργίας της πόλης μπορούσαν να ενσωματώσουν τέτοια ιερά. Έτσι, τόσο το βουλευτήριο όσο και το πρυτανείο της πόλης των Ηλείων, όπου η ιερή τους εστία, ήταν απ’ αρχής εγκατεστημένα στο ιερό του Διός στην Ολυμπία (εικ.5).

 

Εικ. 5, Ιερό Διός, Ολυμπία κάτοψη (πάνω αριστερά), Βουλευτήριο (πάνω δεξιά, κάτω αριστερά), Φιλιππείο (κάτω δεξιά)

 

Άλλωστε ιερά όπως η Ολυμπία, οι Δελφοί κ.ά. που απέκτησαν πανελλήνια εμβέλεια ασκούσαν σαφώς ευρύτερη πολιτική που επηρέαζε τη ζωή όλων, όπως η εκεχειρία της Ολυμπίας και τα πολιτικά πλεονεκτήματα των νικητών των πανελληνίων αγώνων ή οι καθοριστικοί για κρίσιμες αποφάσεις χρησμοί των Δελφών. Γενικά δεν είναι τυχαίο ότι τα μεγάλα ιερά ήταν συνδεδεμένα με αγώνες, ένα βασικό στοιχείο της αρχαίας δημόσιας ζωής (εικ.6), και διέθεταν γυμνάσια, στάδια και θέατρα.

 

Εικ. 6, Στάδιο Δελφών (πάνω αριστερά), Στάδιο Επιδαύρου (πάνω δεξιά), Δελφοί (κάτω αριστερά), Θέατρο Επιδαύρου (κάτω δεξιά)

 

Βασικό όμως στοιχείο της αρχαίας πόλης αποτελούσε η αγορά, ως τόπος πολιτικής και οικονομικής ζωής. Είδαμε ότι η μορφή της αποκτά τους βασικούς της χαρακτήρες από τον 6^ο π.Χ. αιώνα, που συνίστανται σε ένα ευρύ, οριοθετημένο χώρο, στις πλευρές αλλά και στο εσωτερικό του οποίου τοποθετούνται δημόσια οικοδομήματα (εικ.7), όπως είναι στην αγορά των Αθηνών π.χ. ιερά θεών, το πρυτανείο, το βουλευτήριο, το μητρώο των πολιτών, άλλα δημόσια κτίρια, όπως δικαστήρια, νομισματοκοπεία, κρήνες, στοές, καθώς και μνημεία της πόλης, όπως, στην Αθήνα πάλι, το μνημείο των ηρώων που συμβόλιζαν τις 10 αθηναϊκές φυλές (εικ.8α, β-γ, μνημείο επωνύμων ηρώων των 12 φυλών της Αθήνας).

 

Εικ.7, Η αγορά των Αθηνών, κάτοψη (πάνω αριστερά), όρος αγοράς (πάνω δεξιά), σχεδιαστική άποψη της αγοράς από ανατολικά (κάτω)

 

Εικ.8, Μνημείο επωνύμων ηρώων των 12 φυλών της Αθήνας

 

Χαρακτηριστικές εικόνες της καθημερινής ζωής στην αγορά μας παρέχουν οι αρχαίοι συγγραφείς: Ο Κίμων δημιούργησε μετά το 467 π.Χ. άλσος με πλατάνια στην αγορά (εικ.7). Σε ένα ορισμένο πλατάνι απ’ αυτά αναρτούσαν οι γυναικονόμοι τις ανακοινώσεις ποινών για γυναίκες. Υπήρχαν όμως φαίνεται και λεύκες στο άλσος. Κάτω από μια λεύκη γίνονταν οι δημοπρασίες των δημοσίων εσόδων, ενώ, σκαρφαλωμένοι σε μια άλλη, ψηλή λεύκη, παρακολουθούσαν συχνά κάποιοι θεατρικές παραστάσεις που διοργανώνονταν στην αγορά (περίφημη η απ’ αιγείρου θέα). Βέβαια η αγορά χρησιμοποιήθηκε, στις πρώιμες κυρίως φάσεις της, και για τη συνάθροιση των πολιτών, την εκκλησία του δήμου. Χειροπιαστό κατάλοιπο αυτής της χρήσης είναι το αμφιθέατρο στην αγορά του Μεταποντίου (εικ.9).

 

Εικ. 9, Η αγορά του Μεταποντίου

 

Οι πρώιμες φάσεις της αγοράς φαίνεται ότι περιελάμβαναν μερικές φορές και στάδια (απλούς στίβους), όπως μας δείχνουν σχετικά κατάλοιπα στην Αθήνα και το Άργος (εικ. 10).  

 

Εικ. 10, Η αγορά των Αθηνών (αριστερά) και του Άργους (δεξιά)

 

Η εκκλησία του δήμου εκτός της αγοράς μπορούσε να συνεδριάζει σε θέατρα, όπως στην περίπτωση του Διονυσιακού θεάτρου στην Αθήνα (εικ.11) μετά το 330 π.Χ.

 

Εικ. 11, Το Διονυσιακό Θέατρο της Αθήνας

 

Διαμορφώνονταν όμως και ειδικοί χώροι, όπως αυτός που αναφέρθηκε στο Μεταπόντιο, ή ο λόφος της Πνύκας στην Αθήνα (εικ.12α, η θεατρική κατασκευή, β, το βήμα), που χρησιμοποιήθηκε από το 500 π.Χ. με διαδοχικές διαμορφώσεις με βήμα και θέατρο για τον σκοπό αυτό.

 

Εικ.12, Ο λόφος της Πνύκας (πάνω αριστερά), η θεατρική κατασκευή (πάνω δεξιά), το βήμα (κάτω)

 

Και κλειστά όμως οικοδομήματα μπορούσαν να στεγάσουν παρόμοιες ανάγκες. Τέτοιο ήταν το Θερσίλειον της Μεγαλόπολης (εικ.13), μια τεράστια υπόστυλη αίθουσα, που σχεδιάσθηκε τον 4^ο π.Χ. αιώνα για να στεγάσει τις συνελεύσεις των 10.000 αντιπροσώπων του Αρκαδικού κοινού.

 

Εικ. 13, Θερσίλειον, Μεγαλόπολη Αρκαδίας

 

Οι συχνότερες συνεδριάσεις της βουλής της πόλης – στην Αθήνα οι πεντακόσιοι βουλευτές συνεδρίαζαν κάθε μέρα εκτός των εορτών – απαιτούσαν μια πιο οργανωμένη αντιμετώπιση: Κτίρια για συνάθροιση ομάδων θρησκευτικών ή πολιτικών τεκμηριώνονται ήδη από την 3^η π.Χ. χιλιετία, όπως το επίμηκες κτίριο με τις περιμετρικές βαθμίδες στην Πολιόχνη της Λήμνου (εικ.14).

 

Εικ. 14, Επίμηκες κτίριο με περιμετρικές βαθμίδες στην Πολιόχνη της Λήμνου

 

Τα πρώιμα όμως βουλευτήρια των Ελληνικών πόλεων (εικ.15), όπως το παλιό βουλευτήριο της Αθήνας από τον ύστερο 6^ο π.Χ. αιώνα ή αυτό της Ήλιδος στην Ολυμπία, δεν φαίνεται να είχαν πάγια εγκατάσταση καθισμάτων και η συνέλευση πρέπει να εξυπηρετείτο με πρόχειρες ρυθμίσεις.

 

Εικ. 15, Βουλευτήριο Αθηνών (πάνω), Ολυμπίας (κάτω)

 

Το νέο βουλευτήριο της Αθήνας (εικ.16), από το τέλος του 5^ου αιώνα, εμφανίζεται ως πιο ειδικά οργανωμένος χώρος, όπου όμως οι βουλευτές πρέπει να κάθονταν πάλι σε ξύλινους πάγκους διατασσόμενους θεατρικά.

 

Εικ. 16, Νέο Βουλευτήριο Αθηνών

 

Μια πιο μνημειώδη μορφή βουλευτηρίου βλέπουμε στη Μεσσήνη (εικ.17), όπου ενσωματωμένη στο συνδεδεμένο με την αγορά της πόλης Ασκληπιείο, μια τετράστυλη αίθουσα διέθετε περιμετρικά λίθινα καθίσματα για τους 76 αντιπροσώπους της ομόσπονδης Μεσσηνίας.

 

Εικ. 17, Βουλευτήριο Μεσσήνης

 

Κτίρια πάντως για τις συνεδριάσεις μεγάλων νομοθετικών σωμάτων με μόνιμη θεατρική διάταξη, που απετέλεσαν και το πρότυπο των συγχρόνων κοινοβουλίων αρχίζουν να εμφανίζονται από τους πρώιμους Ελληνιστικούς χρόνους. Ενδιαφέρον για την εξέλιξη αυτή είναι το κτίριο δίπλα στο βουλευτήριο της Μεσσήνης (εικ.18), το οποίο εκτός από το κοίλο με τα καθίσματα διέθετε και σκηνή και θεωρείται ότι χρησίμευε σε πολιτικές συγκεντρώσεις – γι’ αυτό και χαρακτηρίζεται εκκλησιαστήριον – αλλά και σε θεατρικές εκδηλώσεις.

 

Εικ. 18, Εκκλησιαστήριον Μεσσήνης

 

Χαρακτηριστικά πάντως κτίρια αυτού του τύπου είναι το βουλευτήριο της Μιλήτου (εικ.19) και αυτό της Πριήνης (εικ.20) από τον 2^ο π.Χ. αιώνα. Για το δεύτερο οι 640 θέσεις αντιπροσώπων που διέθετε θεωρούνται πολλές για μια πόλη 4.000 κατοίκων και μερικοί το ερμηνεύουν ως εκκλησιαστήριο. Τα κτίρια αυτά μπορούσαν πάντως, όπως είναι φυσικό, να χρησιμοποιούνται και για άλλους σκοπούς. Ξέρουμε π.χ. ότι στο βουλευτήριο της Τέω γίνονταν και οι εξετάσεις γραμματικής και μουσικής των εφήβων. 

 

Εικ. 19, Βουλευτήριο Μιλήτου

 

Εικ. 20, Βουλευτήριο Πριήνης

 

Άλλο κεντρικό κτίριο στην πόλη ήταν το πρυτανείον. Στο πρυτανείο διεξήγε το καθημερινό της έργο η εκτελεστική αρχή της πολιτείας, της οποίας τα μέλη εκλέγονταν από τη βουλή. Συγχρόνως στο πρυτανείο, ομφαλό της πόλης, έκαιγε άσβεστη η φλόγα της κοινής εστίας. Τα κτίρια αυτά μπορούσαν να έχουν διάφορες μορφές: Στην Αθήνα π.χ. (εικ.21) οι 50 πρυτάνεις ήταν εγκατεστημένοι σε ένα κυκλικό κτίριο, τη θόλο.

 

Εικ. 21, Πρυτανείον (Θόλος) Αθηνών

 

Συνήθως όμως τα πρυτανεία είχαν τη μορφή ενός σπιτιού, με αυλή και τους απαραίτητους χώρους γύρω απ’ αυτήν (εικ.22), όπως π.χ. στην Ολυμπία από το 500 περ. π.Χ., ή τη Δήλο από τον 4^ο π.Χ. αι.

 

Εικ. 22, Πρυτανείον Ολυμπίας (αριστερά), Δήλου (δεξιά)

 

Η ολοήμερη παραμονή στο πρυτανείο απαιτούσε και βιοτικές διευκολύνσεις, και έτσι οι κρατικοί λειτουργοί έπρεπε να πάρουν και το γεύμα τους μέσα στον τόπο της δουλειάς, το οποίο στην Αθήνα τους παρεχόταν από το κράτος (εικ.23). Από την πραγματικότητα αυτή προέρχεται η χρησιμοποιούμενη σήμερα για τους απολαμβάνοντας χωρίς να εργάζονται σκληρά φράση «σίτιση στο πρυτανείο».

 

Εικ. 23, Θραύσματα αγγείων από τη Θόλο με χαραγμένο το ΔΕ[μόσιον]

 

Συναφείς προς το πρυτανείο και το βουλευτήριο ήταν οι χώροι των αρχείων στην αγορά. Το παλιό βουλευτήριο στην Αθήνα π.χ. (εικ.24) στέγαζε παράλληλα και το αρχείο – μητρώο των πολιτών όταν λειτουργούσε, και έμεινε ως μητρώο όταν μεταφέρθηκε η βουλή στο νέο κτίριο.

 

Εικ. 24, Το Μητρώον των Αθηνών (Παλαιό Βουλευτήριο)

 

Μια μεγάλη αίθουσα δίπλα στο πρυτανείο της Μεσσήνης (εικ.25) θεωρείται σύμφωνα με επιγραφική μαρτυρία ότι στέγαζε το αρχείο των συνέδρων του διπλανού κτιρίου.

 

Εικ. 25, Αρχείο πρυτάνεων Μεσσήνης

 

Για τις εγκαταστάσεις δικαστηρίων έχουμε πολλές γραπτές αναφορές, αλλά χωρίς σαφή στοιχεία και βέβαια αρχαιολογικά κατάλοιπα. Στην αγορά των Αθηνών ένας μεγάλος ανοικτός περίβολος, που κατασκευάσθηκε μετά τα μέσα του 6^ο π.Χ. αιώνα, συνδέεται – χωρίς όμως βεβαιότητα – με το κύριο δικαστήριο της Αθήνας, την Ηλιαία, που αριθμούσε 1500 δικαστές. Μια άλλη περίπτωση, για την οποία έχουμε ήδη μιλήσει, ήταν το ειδικό δικαστήριο για δίκαιες περιπτώσεις φόνων, στην περιοχή των στύλων του Ολυμπίου Διός. Στην Αθήνα κατέστη όμως δυνατό να ταυτισθεί ένας χώρος εκτέλεσης των δικαστικών ποινών, μια φυλακή (εικ.26).

 

Εικ. 26, Φυλακή Αθηνών

 

Το κτίριο, στη νοτιοανατολική είσοδο της αγοράς, έχει την δομή ενός ξενώνα που διέθετε λουτρά. Σ’ αυτό βρέθηκαν 13 φιαλίδια φαρμάκων, που θεωρείται ότι περιείχαν το δηλητήριο με το οποίο εκτελούσαν καταδικασμένους σε θάνατο. Τέτοια ήταν η περίπτωση του Σωκράτη που εκτελέσθηκε με κώνειο. Ένα αγαλμάτιο του φιλοσόφου που βρέθηκε στο κτίριο ενισχύει την υπόθεση ότι ο Σωκράτης κρατήθηκε σ’ αυτό το κτίριο. Αναφέρονται πάντως και άλλα σημαντικά πρόσωπα που φυλακίσθηκαν στην Αθήνα, όπως ο ρήτωρ Ανδοκίδης και οι συγγενείς του, που κατηγορήθηκαν ότι ασέβησαν καταστρέφοντας ερμαϊκές στήλες το 415 π.Χ. Ο Ανδοκίδης ζήτησε άδειαν, δηλαδή αναστολή της ποινής, την πήρε με την υποχρέωση εξορίας, και μέχρι τη γενική αμνηστία του 403 π.Χ. αγωνιζόταν να γυρίσει, υποβάλλοντας αιτήσεις περί της εαυτού καθόδου. 

Οι στοές, επιμήκη οικοδομήματα ανοικτά συνήθως στην πρόσοψή τους και με ή χωρίς κλειστούς χώρους στο βάθος (εικ.27), ήταν ένα σημαντικό συστατικό στοιχείο της αγοράς, αλλά και των ιερών και άλλων σημείων της πόλης. Εκτός από την άνετη παραμονή του κοινού στην αγορά που εξασφάλιζε η στέγη τους, προσφέρονταν για εμπορική κίνηση, αλλά και για πολλές άλλες δραστηριότητες, μερικές από τις οποίες ήταν σημαντικές κρατικές λειτουργίες.

 

Εικ. 27, Οι στοές της Αγοράς των Αθηνών

 

Δυο παραδείγματα από την Αθήνα αρκούν για να δείξουν την πολυποίκιλη λειτουργία τους.

Η Ποικίλη στοά οικοδομήθηκε (εικ.28) από τον Κίμωνα λίγο πριν από το 46 π.Χ.

 

Εικ. 28, Η Ποκίλη Στοά

 

Ονομάσθηκε έτσι γιατί οι τοίχοι της ήταν διακοσμημένοι με πίνακες από την ιστορία των Αθηνών, όπως η μάχη του Θησέα εναντίον των Αμαζόνων, η μάχη του Μαραθώνα, μάχες εναντίον των Λακεδαιμονίων κλπ. Η στοά χρησιμοποιήθηκε από φιλοσόφους για τις συζητήσεις τους και ειδικά από τον 3^ο π.Χ. αιώνα εγκαταστάθηκε εκεί από την Κύπρο ο Ζήνων, ώστε οι οπαδοί της φιλοσοφίας του να ονομασθούν στωϊκοί. Όμως σ’ αυτήν μαζεύονταν για ψυχαγωγία διάφοροι άνθρωποι. Ο Απουλήιος, ρήτορας και διανοητής του 2^ου μ.Χ. αιώνα μαρτυρεί: «… μπροστά στην Ποικίλη στοά είδα με τα ίδια μου τα μάτια ένα θαυματοποιό να καταπίνει μια σπάθα ιππικού … και αμέσως ύστερα, παρακινημένος από μια μικρή πληρωμή, να καταπίνει ένα κυνηγετικό ακόντιο, με τη μύτη πρώτα, ώσπου πέρασε βαθιά μέσα στα σωθικά του». Η στοά χρησιμοποιήθηκε ευκαιριακά και για σοβαρότερες, δημόσιες υποθέσεις. Εκεί έγινε η δίκη και η καταδίκη 1400 πολιτών από τους τριάκοντα τυράννους, και εκεί επικράτησε να γίνεται η πρόρρησις, δηλαδή η εναρκτήρια τελετή των Ελευσινίων μυστηρίων.

Το άλλο μας παράδειγμα είναι η Βασίλειος στοά (εικ.29, στην εικόνα κάτω δεξιά μία από τις στήλες από το τέλος του 5^ου αι. με τον κατάλογο των κρατικών θυσιών στους θεούς), κοντά στην Ποικίλη από τα παλαιότερα επίσημα κτίρια της αθηναϊκής αγοράς (χρονολογείται στο τέλος του 6^ου π.Χ. αιώνα, με πολλές επισκευές).

 

Εικ.29, Η Βασίλειος στοά, μία από τις στήλες από το τέλος του 5^ου αι. με τον κατάλογο των κρατικών θυσιών στους θεούς (κάτω δεξιά)

 

Σ’ αυτήν ήταν εκτεθειμένοι, χαραγμένοι πάνω σε λίθινες στήλες μπροστά στους τοίχους του εσωτερικού της, οι σημαντικότεροι νόμοι της Αθηναϊκής πολιτείας, ουσιαστικά το σύνταγμα της πόλης. Μπροστά της σε ένα τεράστιο λίθο ορκίζονταν οι άρχοντες ότι θα τηρήσουν τους νόμους. Η στοά ήταν η έδρα του βασιλέως, του θρησκευτικού αξιωματούχου της πόλης, και των παρέδρων του, οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι την τήρηση των ιερών νόμων. Ο Σωκράτης πρέπει να ανακρίθηκε σ’ αυτό το οικοδόμημα από τον βασιλέα, αφού είχε κατηγορηθεί για ασέβεια προς τους θεούς. Αλλά και ο Άρειος Πάγος μερικές φορές φαίνεται ότι συνεδρίαζε εδώ, όταν επρόκειτο για δίκες φόνου ή εμπρησμού. Στο κτίριο υπήρχαν θρόνοι για τους χρήστες του, οι οποίοι φαίνεται ότι έτρωγαν επίσης μέσα σ’ αυτό, αφού κι εδώ βρέθηκαν αγγεία ανάλογα με εκείνα της Θόλου. Οι στοές μερικές φορές μπορούσαν να διαμορφωθούν σε πολύπλοκα κτίρια, όπως αυτό στην αγορά των Αιγών στη Μ. Ασία (εικ.30).

 

Εικ. 30, Σχεδιαστική αναπαράσταση τομής στοάς από την αγορά των Αιγών της Μ. Ασίας

 

Άλλα δημόσια κτίρια που δεν βρίσκονταν κατ’ ανάγκην στην αγορά, ήταν οι κρήνες, που εξασφάλιζαν το πολύτιμο νερό που ερχόταν στην πόλη με περίτεχνα υδραγωγεία. Εικονίζονται συχνά σε αγγειογραφίες (εικ. 31), είναι όμως τεκμηριωμένες και με πραγματικά λείψανα (εικ.32), όπως π.χ. μια κρήνη από τον 6^ο π.Χ. αιώνα στη νοτιοανατολική γωνία της Αγοράς, όπου μεταφερόταν νερό από τις πλαγιές του Λυκαβηττού.

 

Εικ. 31, Κρήνες στην αγγειογραφία

 

Εικ. 32, Η κρήνη Κλεψύδρα στην Ακρόπολη των Αθηνών

 

Το λουτρό μπορούσε να γίνεται στις κρήνες ή στο σπίτι (εικ.33α, λουτρά Ασκληπιείου Επιδαύρου β, αγγειογραφία), όμως από την Ελληνιστική εποχή εμφανίζονται ειδικά δημόσια κτίρια, όπως αυτό του Ασκληπιείου της Επιδαύρου.

 

Εικ.33, Λουτρά Ασκληπιείου Επιδαύρου (αριστερά), λουτρό στην αγγειογραφία (δεξιά)

 

Τα υδραγωγεία που προμήθευαν από τον 6^ο π.Χ. αιώνα στις πόλεις το νερό (εικ.34α, Ευπαλίνειο Σάμου, β-γ, Πεισιστράτειο) ήταν πραγματικά μεγάλα δημόσια τεχνικά έργα, όπως το υπόγειο λαξευτό υδραγωγείο μήκους ενός χιλιομέτρου που κατασκεύασε στη Σάμο ο μηχανικός Ευπαλίνος, ή το υδραγωγείο που έγινε στην Αθήνα κατά το διάστημα της τυραννίδας του Πεισιστράτου.

 

Εικ.34, Ευπαλίνειο Σάμου (πάνω αριστερά), Πεισιστράτειο (πάνω δεξια, κάτω)

 

Δημόσια συγκροτήματα ήσαν και τα γυμνάσια, οι παλαίστρες και τα στάδια, όπου παρεχόταν η παιδεία και γινόταν η άθληση του σώματος (εικ.35).

 

Εικ. 35, Νέοι γυμνάζονται

 

Ένα ωραίο παράδειγμα είναι το συγκρότημα του γυμνασίου και της παλαίστρας από τον 4^ο π.Χ. αιώνα κοντά στο ιερό της Προναίας Αθηνάς στους Δελφούς (εικ.36), όπου διακρίνεται ο στεγασμένος στίβος για το δρόμο, η ξυστή, και μπροστά του ο υπαίθριος στίβος, η παραδρομίς.

 

Εικ. 36, Συγκρότημα του γυμνασίου και της παλαίστρας κοντά στο ιερό της Προναίας Αθηνάς, Δελφοί

 

Καλά διατηρούνται και τα ερείπια της παλαίστρας στην Ολυμπία (εικ.37).

 

Εικ. 37, Παλαίστρα, Ολυμπία

 

Γυμνάσια της Αθήνας έγιναν έδρες φιλοσοφικών σχολών, όπως του Πλάτωνος το γυμνάσιο στην Ακαδημία ή του Αριστοτέλη στο Λύκειον (εικ.38).

 

Εικ.38, Ψηφιδωτό από την Πομπηία του 1^ου μ.Χ. αιώνα με σκηνή από την Πλατωνική Ακαδημία

 

Από τους Ελληνιστικούς χρόνους και μετά εμφανίζονται και άλλες κατηγορίες δημοσίων κτιρίων, όπως οι βιβλιοθήκες (εικ.39), το ρολόι του Κυρρήστου (εικ.40) από τον 1^ο π.Χ. αιώνα στην Αθήνα κ.ά. Το Ωρολόγιον είχε εσωτερικά υδραυλικό ρολόι και πιθανώς και πλανητάριο  και εξωτερικά,  εκτός  από  τις οκτώ διευθύνσεις  των ανέμων, είχε αντίστοιχα ηλιακά ρολόγια και στην κορυφή είχε ανεμοδείκτη.

 

Εικ. 39, Σχεδιαστική αναπαράσταση της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας

 

Εικ. 40, Ωρολόγιον Κυρρήστου (Πύργος των Ανέμων)