Με την λιτότητα που την χαρακτήριζε, η σπαρτιατική ζωή δεν εξέφρασε την ισχύ της με μνημειώδη δημόσια έργα. Έτσι σήμερα, τα αναφερόμενα από την παράδοση σπουδαιότερα οικοδομήματά της να έχουν αφήσει πενιχρά λείψανα. Η πολιτική όμως και πολιτισμική ακμή αυτής της ολιγαρχικής με δημοκρατικά στοιχεία κοινωνίας ενώ δεν φαίνεται στα οικοδομικά της κατάλοιπα, καταγράφεται στην ιστορική πραγματικότητα, στους πανελλήνιους μύθους και, κυρίως, στη λακωνική καλλιτεχνική παραγωγή.

Η ΑΛΛΗ ΟΨΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

Β. Κ. ΛΑΜΠΡΙΝΟΥΔΑΚΗΣ

Τον 5ο π.Χ. αιώνα ο Θουκυδίδης έγραφε: Αν υποθέσουμε ότι η πόλη των Λακεδαιμονίων ερημωνόταν και δεν απέμεναν παρά τα ιερά και τα θεμέλια των άλλων οικοδομημάτων, οι μεταγενέστεροι ύστερα από πολλά χρόνια δεν θα πίστευαν ότι η δύναμή της υπήρξε ανάλογη προς τη φήμη της, παρά το γεγονός ότι οι Λακεδαιμόνιοι όχι μόνον εξουσιάζουν τα δύο πέμπτα της Πελοποννήσου, αλλά έχουν και την αρχηγία του υπόλοιπου αυτής της περιοχής και έχουν ακόμα και πολλούς συμμάχους έξω από αυτήν. Αντίθετα, αν η πόλη των Αθηνών πάθαινε όμοια συμφορά, η δύναμή της, κρινόμενη από την απλή εξωτερική εμφάνιση, θα φαινόταν διπλάσια της πραγματικής.

Η οξυδερκής πρόβλεψη του μεγάλου ιστορικού επαληθεύθηκε από τον χρόνο, αν κρίνει κανείς ἀπὸ τῆς φανερᾶς ὄψεως, από τα ορατά λείψανα δηλαδή, όπως τόνισε στην πρόβλεψή του ο Θουκυδίδης. Γιατί, με την λιτότητα που την χαρακτήριζε γενικώς, η σπαρτιατική ζωή δεν εξέφρασε την ισχύ της με ακριβά μνημειώδη δημόσια έργα. Έτσι, ώστε σήμερα, τα αναφερόμενα από την αρχαιότητα σπουδαιότερα οικοδομήματά της να έχουν αφήσει πενιχρά μάλλον λείψανα που αγκαλιάζονται από τη σύγχρονη πόλη.

Τέτοια είναι τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του ιερού της Αθηνάς Πολιάδος ή Χαλκιοίκου στην ακρόπολη της αρχαίας πόλης, ιερού πανάρχαιου, που τον 6ο π.Χ. αι. ανακαινίσθηκε με τη συμβολή του καλλιτέχνη Γιτιάδα, που ήταν ταυτόχρονα ποιητής, μουσικός, αρχιτέκτονας και χαλκοπλάστης. Η θεά ονομάσθηκε χαλκίοικος γιατί ο ναός της διακοσμήθηκε τότε με χάλκινα ανάγλυφα ελάσματα. Σε ανάλογη κατάσταση σώζονται και τα λείψανα άλλων σημαντικών δημόσιων κατασκευών της πόλης: Στην αγορά της ο Χορός, υποτυπώδης θεατρική κατασκευή, με αγάλματα του Απόλλωνα, της Άρτεμης και της Λητούς, όπου οι έφηβοι της πόλης έστηναν χορούς για τους θεούς. Επίσης η Περσική Στοά που οικοδομήθηκε από τα λάφυρα των Περσικών πολέμων, όπου στήθηκαν αγάλματα αιχμαλώτων Περσών. Στη γύρω περιοχή διατηρούνται τα λείψανα του ιερού της Ορθίας Αρτέμιδος, θεότητας της βλάστησης και της γονιμότητας με τρεις διαδοχικούς ναούς από τον 7ο μέχρι τον 2ο π.Χ. αιώνα, όπου οι έφηβοι υπέμεναν σύμφωνα με τη σκληρή σπαρτιατική αγωγή τη δοκιμασία του δημόσιου μαστιγώματος. Σώζεται επίσης το κατώτερο τμήμα του κτίσματος που η τοπική παράδοση το θέλει ως τάφο του Λεωνίδα, που μάλλον όμως σχετίζεται με το ιερό του Κάρνειου Απόλλωνα, όπου οι Σπαρτιάτες μιμούνταν τελετουργικά τις διαδικασίες της στρατιωτικής τους εκπαίδευσης.

Νοτιότερα, από την ανατολική πλευρά του Ευρώτα, διατηρείται το κρηπίδωμα του ηρώου του Μενελάου και της Ελένης, ενώ τέσσερα χιλιόμετρα νοτιότερα σώζονται τα λείψανα από το θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο της αρχαίας Σπάρτης, το ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα, όπου ήταν στημένο το 14 μέτρων ξόανο του Απόλλωνα, που στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. περιβλήθηκε με το μόνο ίσως μνημειώδες, ιδιόρρυθμο οικοδόμημα που οι Λάκωνες ονόμασαν Θρόνο.

Αυτή τη συνήθη σήμερα για τα ερείπια μιας αρχαίας πόλης κατάσταση παρουσιάζουν τα κατάλοιπα των κτιρίων της Σπάρτης, εικόνα πενιχρή σε σχέση με τη μυθική της φήμη. Γι αυτό και οι ρομαντικοί αρχαιοδίφες του 19ου αιώνα απεικόνισαν με τη φαντασία τους τη Σπάρτη με τρόπο που θεωρούσαν αντάξιο του μύθου της αυστηρής και πανίσχυρης πολιτείας, χρησιμοποιώντας μνημειακά στοιχεία από την κλασική ελληνική αρχιτεκτονική.

Αλλά η δύναμη της Σπάρτης δεν εκφράσθηκε ούτε απέβλεψε στην φανερὰν ὄψιν, όπως τόνισε ο Θουκυδίδης, αλλά αναπτύχθηκε από μια κοινωνία που την απάρτιζαν ένα εξαιρετικά πειθαρχημένο και σκληρά εκπαιδευμένο αποφασιστικό σώμα πολιτών, οι πολύ περισσότεροι ελεύθεροι, αλλά χωρίς πολιτικά δικαιώματα περίοικοι, που όμως συνέβαλλαν καθοριστικά στη διαμόρφωση της καθημερινότητας με όλες τις ασχολίες που η ζωή των πρώτων στα στρατόπεδα τους απαγόρευε, και οι υποδουλωμένοι είλωτες, που όμως φαίνεται ότι απολάμβαναν την ανοχή κάποιων ελευθεριών. Όλοι ακολουθούσαν στον πόλεμο και η συμβολή περιοίκων και ειλώτων στη σπαρτιατική οικονομία ήταν ζωικής σημασίας. Η πολιτική και πολιτισμική ακμή αυτής της ολιγαρχικής με δημοκρατικά στοιχεία κοινωνίας δεν αναδεικνύεται από τα οικοδομικά της κατάλοιπα, καταγράφεται όμως στην ιστορική πραγματικότητα, στους πιο γνωστούς πανελλήνιους μύθους και, κυρίως, στη λακωνική καλλιτεχνική παραγωγή.

Στην πολιτική σκηνή ήδη γύρω στο 700 π.Χ. η Σπάρτη έχει εξαπλωθεί σε όλη την κοιλάδα του Ευρώτα μέχρι το Ταίναρο και έχει κατακτήσει μέρη της Αρκαδίας και της Μεσσηνίας. Και λίγο πριν το 431 π.Χ. και την έναρξη του Πελοποννησιακού Πολέμου βρίσκεται στο απόγειο της ισχύος της ελέγχοντας όλη σχεδόν την Πελοπόννησο, αλλά και με συμμάχους σε όλη την Ελλάδα.

Οι σύμμαχοι εισφέρουν οικονομικά για τις επιχειρήσεις της Σπάρτης, όπως μαρτυρεί επιγραφή από τον Ταΰγετο. Οι εισφορές αυτές φαίνεται ότι αποτελούσαν μια πιο ήπια μορφή υποχρέωσης στη Σπαρτιατική συμμαχία από εκείνη των φόρων που πλήρωναν οι πόλεις που ανήκαν στην Αθηναϊκή Συμμαχία εκείνα τα χρόνια. Μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο η δύναμη της Σπάρτης άρχισε να φθίνει σταδιακά μέχρι την μάχη των Λεύκτρων (371π.Χ.), μετά την οποία περιορίσθηκε στην αρχική περιοχή της. Χαρακτηριστικό του τέλους της μυθικά ισχυρής πολιτείας είναι το γεγονός της κοπής νομισμάτων από τον 3ο π.Χ. αι., η χρήση των οποίων απαγορευόταν προηγουμένως μέσα στο αυστηρό σύστημα λιτής ζωής της Σπάρτης.

Ένας άλλος τομέας στον οποίο καταγράφεται έντονα και από πολύ νωρίς η ισχυρή παρουσία της Σπάρτης στην πνευματική και πολιτική ζωή της Ελλάδας είναι η αρχαία μυθολογία. Ο σπαρτιατικός μύθος της γέννησης της Ελένης τοποθετεί τη Νέμεση, θεά της τήρησης του μέτρου στη Σπάρτη. Σύμφωνα με το σπαρτιατικό μύθο Ο Δίας ερωτεύτηκε τη Νέμεση, η οποία για να τον αποφύγει μεταμορφώθηκε σε χήνα. Τότε κι εκείνος μεταμορφώθηκε σε κύκνο, και έτσι μπόρεσε να γονιμοποιήσει τη Νέμεση, η οποία έτσι γέννησε μετά από λίγο ένα μεγάλο αυγό. Βοσκοί βρήκαν το αυγό και το έδωσαν στη Λήδα, γυναίκα του βασιλιά της Σπάρτης Τυνδάρεω. Από το αυγό ξεπήδησε η μικρή Ελένη μπροστά στην έκπληκτη Λήδα, η οποία την ανέθρεψε ως δικό της παιδί. Ο μύθος εμφανιζόταν και με μια άλλη παραλλαγή, σύμφωνα με την οποία ο Δίας γονιμοποίησε στον ύπνο της την ίδια τη Λήδα ως κύκνος, και ήταν αυτή που γέννησε το αυγό. Ή, έλεγαν ακόμα, ότι η Λήδα γέννησε δύο αυγά, που από το ένα βγήκαν η Ελένη και ο Πολυδεύκης, ενώ από το άλλο η Κλυταιμνήστρα και ο Κάστωρ, δίνοντας έτσι θεία προέλευση και στα αδέλφια της Ελένης, τους Διός-κούρους. Πάντως στο ιερό των Λευκιππίδων στη Σπάρτη, εξαδέλφων της Ελένης, είδε ο περιηγητής Παυσανίας τον 2ο μ.Χ. αι. ένα γιγάντιο αυγό να κρέμεται από την οροφή τυλιγμένο με ταινίες, που του είπαν ότι ήταν το αυγό που γέννησε η Λήδα.

Νέμεσις και Λήδα πάντως, στη μυθική γλώσσα, είναι το ίδιο θείο πρόσωπο στη θεϊκή, αθάνατη και την ανθρώπινη, θνητή του εκδοχή. Και η ένωση της Νέμεσης ή της Λήδας με τον Δία με τη μορφή υδρόβιων πτηνών δείχνει την αρχική σχέση του μύθου με το νερό του Ευρώτα και τη Σπάρτη. Η Νέμεσις ήταν μια αρχέγονη θεά, που σύμφωνα με την αρχαία θεογονία γεννήθηκε από τη Νύκτα χωρίς επαφή με αρσενικό. Ήδη η γέννηση της Νέμεσης από μια μητέρα που ξεκινά τον κόσμο, αφού γεννά χωρίς βοήθεια, αλλά και η γέννα από το αυγό – κατά τους Ορφικούς η Νύχτα γέννησε το κοσμικό αυγό, από το οποίο ξεπήδησε η ζωή – δείχνει ότι ο σπαρτιατικός μύθος αναφερόταν στην αρχή του κόσμου, και ως γενεσιουργό του στοιχείο θεωρούσε την ισορροπημένη κατανομή (νέμεσις-νέμω-κατανέμω), δηλαδή το μέτρο, και την τιμωρία για την απόκλιση από αυτό. Δεν πρέπει να είναι τυχαίο ότι βασικά διδάγματα ενός μεγάλου Σπαρτιάτη σοφού και πολιτικού του 6ου π.Χ. αι., του Χίλωνος, ήταν το μηδὲν ἄγαν και το ότι «ο Ζεύς ταπεινώνει τα υψηλά και υψώνει τα ταπεινά». Την κατεξοχήν σπαρτιατική αυτή αντίληψη του μέτρου και της τιμωρίας για την υπέρβασή του, προβεβλημένη στη θεία σφαίρα ως Νέμεση, ασπάσθηκαν όλοι οι Έλληνες. Χαρακτηριστικό είναι το ρίζωμα της λατρείας της Νέμεσης στο Μαραθώνα της Αττικής, αντίπαλης της Σπάρτης, όπου απέδιδαν στη θεά την ήττα των Περσών ως τιμωρία της ύβρεως, δηλαδή της αλαζονείας τους. Την διείσδυση του σπαρτιατικού μύθου της Ελένης στη ιστορική συνείδηση όλων των αρχαίων Ελλήνων δείχνει άλλωστε ο κεντρικός της ρόλος στην κοινή περιπέτεια του Τρωϊκού πολέμου.

Αλλά και οι αδελφοί της Ελένης, οι Διόσκουροι, συμβόλισαν από νωρίς τον ανταγωνισμό και τη διεκδίκηση υπεροχής της Σπάρτης απέναντι στην Αθήνα: Σύμφωνα με την παράδοση ο Θησέας είχε απαγάγει τη νεαρή Ελένη και την είχε κλείσει στο φρούριο των Αφιδνών. Οι αδελφοί της όμως εκστράτευσαν εναντίον της Αθήνας, κατέλαβαν τις Αφίδνες, εγκατέστησαν φιλικό τους βασιλιά στην Αθήνα και γύρισαν μαζί με την Ελένη στη Σπάρτη.

Εκεί όμως που με πραγματικά στοιχεία φαίνεται καλύτερα το υψηλό επίπεδο της ζωής του συνόλου της κοινωνίας της Σπάρτης, παρά την παραδεδομένη μονομερή εικόνα αφενός της σκληρής αγωγής και λιτής στρατιωτικής ζωής των πολιτών της και αφετέρου των καταπιεσμένων ειλώτων, είναι ο τομέας του πολιτισμού, και των έργων της τέχνης που μας κληροδότησε η πόλη από την ιστορική της διαδρομή κατά την αρχαιότητα. Ήδη από τον 8ο π.Χ. αιώνα, στην αρχή της σπαρτιατικής ιστορίας, αγγεία που παράχθηκαν στην περιοχή δείχνουν τεχνοτροπία και ποιότητα συγγενή με ανάλογα προϊόντα των Κυκλάδων, γεγονός που δείχνει ότι η Σπάρτη ήταν ανοιχτή και δραστήρια η ίδια στα προοδευτικά πολιτισμικά ρεύματα που αναπτύσσονταν τότεμε ωθήσεις από την Ανατολή.

Σε μια πυξίδα της εποχής η παράσταση κύκλιου χορού δείχνει πόσο παλιά ήταν η αγάπη των Σπαρτιατών στη μουσική αγωγή. Από την ίδια εποχή έχει σωθεί πλήθος έργων μικροπλαστικής που απεικονίζουν θεούς και ανθρώπους, τους δεύτερους με την προβεβλημένη σπαρτιατική ιδιότητα του πολεμιστή, αλλά και με εκείνη του καλλιεργημένου μουσικού.

Λίγο αργότερα τα ευρήματα από τον 7ο π.Χ. αιώνα στο ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος δείχνουν ότι στη Σπάρτη παράγεται ένα πλήθος οστέινων και ελαφαντοστέινων έργων υψηλής ποιότητας, τα οποία επίσης χαρακτηρίζονται από στενή συγγένεια με τα καλλιτεχνικά ρεύματα της Ανατολής.

Μερικά από τα αφιερώματα, όπως το περίτεχνο χτένι της εικόνας, μαρτυρούν περαιτέρω ότι το καλλωπιστικό οπλοστάσιο κάποιων τουλάχιστον γυναικών περιελάμβανε ακριβά αντικείμενα. Ανάλογη είναι και η μαρτυρία χάλκινων έργων της μικροτεχνίας από τον 6ο π.Χ. αιώνα, όπου μεταξύ άλλων προβάλλεται η αλκή των Λακώνων ανδρών, η μεγαλύτερη στη Σπάρτη ελευθερία των γυναικών και η επίδοσή τους στην άσκηση του σώματος, αλλά και η επιμελημένη εξυπηρέτηση της γυναικείας φιλαρέσκειας, όπως δείχνει ένας χάλκινος καθρέπτης από τον Ταΰγετο με λαβή που εικονίζει γυμνή γυναίκα που κρατεί τα στήθη της.

Από τον 6ο π.Χ. αιώνα στη Σπάρτη ασκήθηκε και η μεγάλη, ανάγλυφη ή και περίοπτη γλυπτική. Αν και η τεχνοτροπία της, που αποδίδει τις μορφές επίπεδα και κυρίως με το περίγραμμά τους αποπνέει τη σπαρτιατική λιτότητα, στα γενικά τους χαρακτηριστικά ακολουθούν την έκφραση της εποχής. Ιδιαίτερα επιμελημένη ήταν μια ιδιόμορφη κατηγορία λακωνικών αναγλύφων, τα οποία απεικονίζουν ένθρονα ζεύγη που συνοδεύονται από φίδι και συνδέονται με τη λατρεία ηρώων της Σπάρτης ή αφηρωισμένων νεκρών, όπως δεξιά στην εικόνα του Χίλωνος, ενός των επτά σοφών της αρχαιότητας.

Στη Σπάρτη παράγονταν και περίοπτα πλαστικά έργα, αντίστοιχα με αυτά που γνωρίζουμε από άλλες περιοχές της Ελλάδας αυτή την εποχή, όπως ένα άγαλμα καθήμενης μορφής, αλλά και πλαστικά έργα που κοσμούσαν αρχιτεκτονήματα, όπως ακρωτήρια, από τις κορυφές των αετωμάτων στους ναούς, ή τα γλυπτά στοιχεία από τον Θρόνο του Αμυκλαίου Απόλλωνα, και το 14 μέτρων ύψους ξοανόμορφο άγαλμα του θεού, που ήταν στημένο πάνω στον τάφο του Υακίνθου, του όμορφου νέου από τις Αμύκλες, που ο Απόλλων σκότωσε κατά λάθος. Στα μέσα του 6ου π.Χ. αιώνα ο γλύπτης και αρχιτέκτων Βαθυκλής από τη Μαγνησία της Μικράς Ασίας ήλθε με συμπατριώτες του τεχνίτες στη Σπάρτη και περιέβαλε το υπερμέγεθες άγαλμα του θεού με ένα περίτεχνα διακοσμημένο αρχιτεκτονικό συγκρότημα στοών με στοιχεία ιωνικού ρυθμού που έδινε την εντύπωση θρόνου. Τόσο τα λίγα αρχιτεκτονικά μέλη που σώζονται από το μνημειώδες αυτό κτίριο, όσο και ο συνδυασμένος πλούτος αρχιτεκτονικών και πλαστικών στοιχείων με τα οποία η έρευνα αναπαριστά το θρόνο σύμφωνα με τις αρχαίες περιγραφές, μαζί με την προέλευση του Βαθυκλή και του επιτελείου του από την Ιωνία, αναδεικνύουν τις πολιτισμικές σχέσεις και συγγένειες της αυστηρής Σπάρτης με την αβρή Ιωνία. Ανάλογες σχέσεις αποκαλύπτει και η κεραμεική παραγωγή της Σπάρτης.

Οι λακωνικές κύλικες του 6ου αιώνα παραπέμπουν στις αντίστοιχες παραγωγές του νοτιοανατολικού Αιγαίου, ενώ οι ανάγλυφοι πίθοι από την περιοχή μοιάζουν με την αντίστοιχη παραγωγή των Κυκλάδων. Μια λακωνική κύλικα μας διέσωσε ένα ακόμα πιο σημαντικό μήνυμα για την ανοιχτή και δυναμική κοινωνία της Σπάρτης. Σ’ αυτήν απεικονίζεται ο βασιλιάς της Κυρήνης Αρκεσίλας να επιστατεί την εμπορία του σιλφίου. Η Κυρήνη αποικίσθηκε από τη Θήρα που είχε αποικισθεί από Λακεδαιμονίους, ήταν επομένως έμμεσα αποικία της Σπάρτης. Η Σπάρτη ίδρυσε άλλωστε και τον Τάραντα στη Νότια Ιταλία στο τέλος του 8ου π.Χ. αιώνα. Οι υπερπόντιες εμπορικές σχέσεις επομένως δεν έλειπαν από την Λακωνία.

Από τον 5ο π.Χ. αιώνα τα έργα της μικροτεχνίας που έχουν σωθεί μας μεταφέρουν τα ίδια μηνύματα. Στη μεγάλη πλαστική η λιτή έκφραση της σπαρτιατικής τεχνοτροπίας συνεχίζεται στα μικρότερων απαιτήσεων έργα, όπως σε μια επιτύμβια στήλη, ενώ παράγονται και έργα εφάμιλλα της υψηλής κλασικής παραγωγής της υπόλοιπης Ελλάδας, όπως στο άγαλμα ενός οπλίτη, που η ποιότητά του έχει κάνει την έρευνα να αμφιβάλλει αν ο δημιουργός του ήταν Λάκων.

Όμως και στα ταπεινότερα έργα, εκφράζεται αυτή την εποχή, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, το συναίσθημα, εδώ στο εικονιζόμενο επιτύμβιο, η λύπη, που αποδίδεται αριστοτεχνικά με την κύρτωση του σώματος και τη στήριξη της κεφαλής στο μέτωπο με το κεκαμμένο και ακουμπισμένο στο μηρό χέρι. 

Η πρώιμα ανεπτυγμένη πολιτισμικά όπως αποδεικνύεται κοινωνία αυτή δεν μπορούσε παρά να διαθέτει και σπουδαίους διανοητές. Ο Λυκούργος και ο Χίλων, στον οποίο έγινε ήδη αναφορά, σφράγισαν με τη σκέψη και τη σοφία τους το ιδιαίτερα επιτυχημένο και ανθεκτικό όπως αποδείχθηκε πολιτειακό σύστημα της Σπάρτης. Στη φιλοσοφία διακρίθηκαν στη Σπάρτη και γυναίκες. Γνωρίζουμε ότι από τις δεκαεπτά επιφανέστερες Ελληνίδες Πυθαγόρειες φιλοσόφους, οι πέντε, μεταξύ των οποίων η Θεάδουσα και η Κρατησίκλεια ήταν Σπαρτιάτισσες. Στον τομέα της λογοτεχνίας και της μουσικής ο ποιητής Τυρταίος συνέθεσε τον 7ο ήδη π.Χ. αιώνα τις πολεμικές ελεγείες του, ενώ ένας άλλος ποιητής και μουσικός, ο Τέρπανδρος, επινόησε νέα μουσικά όργανα και μουσικές κλίμακες και συνέβαλε αποφασιστικά στη διαμόρφωση και ανάπτυξη της ελληνικής μουσικής. Είναι χαρακτηριστικό για την ανθρώπινη πλευρά της αυστηρής Σπάρτης, ότι ένας τρίτος ποιητής, ο Αλκμάν, που έδρασε κι αυτός στη Σπάρτη τον 7ο π.Χ. αιώνα, θεωρήθηκε εφευρέτης των ερωτικών ποιημάτων. Και είναι ακόμα χαρακτηριστικό για τις σχέσεις της Σπάρτης με την προοδευτική Ανατολική Ελλάδα ότι ο Τέρπανδρος ήταν Λέσβιος που εγκαταστάθηκε στη Σπάρτη, ενώ για τους άλλους δύο προαναφερθέντες ποιητές οι αρχαίες πληροφορίες ως προς την καταγωγή τους διχάζονται ανάμεσα στην προέλευση από την Ιωνία με μετανάστευση στη Σπάρτη και στην εντοπιότητα: Ο Τυρταίος, Λακεδαιμόνιος ή Μιλήσιος που ήλθε στη Σπάρτη, ο Αλκμάν από τις Σάρδεις της Λυδίας ή από την Μεσσόα της Σπάρτης.

Πληροφορίες για θεατρική παραγωγή στη Σπάρτη δεν έχουμε, μολονότι θεατρική παράδοση με την ευρύτερη έννοια υπήρξε στην πόλη από πολύ νωρίς. Η κατασκευή του Χορού αναφέρθηκε πιο πάνω, σημαντική όμως είναι και η πληροφορία του Ηροδότου για την ύπαρξη θεάτρου στην πόλη τον 5ο π.Χ. αι., όπου οι πολίτες παρακολουθούσαν τις γυμνοπαιδείες. Οι γυμνοπαιδείες περιελάμβαναν χορούς, οι οποίοι μάλιστα με τον καιρό μαθαίνουμε ότι απέκτησαν διονυσιακή μορφή. Πάντως αν και η μεγάλη εποχή και η ιδιαιτερότητα της Σπάρτης ουσιαστικά έληξαν μέσα στο 4ο π.Χ. αιώνα, η πόλη εξακολούθησε να μετέχει ενεργά στην πολιτική και πολιτισμική ζωή της Ελλάδα και να παράγει πολιτισμό. Σ’ αυτή τη φάση της αρχαίας της ιστορίας της Σπάρτης ανήκει και το μεγάλο αρχαίο θέατρο, το οποίο επιχειρείται τώρα να ανακληθεί στη ζωή, με το προωθούμενο πρόγραμμα ανάδειξής του.