Ο ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΣΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΖΩΗΣ

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑΣ από τον καθηγητή Β. Λαμπρινουδάκη

Ο βιοπορισμός: Η μισθωτή εργασία

Όπως ήδη είδαμε, εκείνο που καταξίωνε τον πολίτη μιας αρχαίας πόλης ήταν η κτήση γης. Η εργασία που προσφερόταν για τις ανάγκες άλλων, όπως π.χ. των τεχνιτών, ή αυτών που καλλιεργούσαν για λογαριασμό άλλου τη γη, δεν κατακρινόταν, αντιμετωπιζόταν όμως υποτιμητικά, επειδή έθετε αυτόν που την ασκούσε σε θέση εξάρτησης από άλλους. Οι αριστοκρατικές αντιλήψεις για τη ζωή, όπως καταγράφονται στα έργα του Ξενοφώντα, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη χαρακτηρίζονταν από αποστροφή προς τη μισθωτή και τη χειρωνακτική εργασία. Ιεραρχώντας τα επαγγέλματα ο Πλάτων τοποθετεί στις ανώτερες βαθμίδες τον φιλόσοφο, τον πολιτικό και τον αθλητή, ενώ τον τεχνίτη (δημιουργικό) στις τελευταίες. Περιέργως και ο γεωργός βρίσκεται μόνο μια θέση πάνω από τον τεχνίτη. Με τον καιρό βέβαια αυτές οι τάξεις αναπτύχθηκαν και πολλοί γαιοκτήμονες ή και ακτήμονες πλούτισαν με το εμπόριο ή άλλες ασχολίες. Ήδη ο Σωκράτης συμβουλεύει φίλο του που δεν μπορεί να θρέψει μια οικογένεια δεκατεσσάρων ατόμων να πείσει τους γονείς του να δουλέψουν αναφέροντας παραδείγματα τέτοιας εργασίας (Ξενοφ. Απομν.): … με ένα από αυτά τα επαγγέλματα, δηλαδή με την αλευροποιία, ο Ναυσικύδης τρέφει όχι μόνο τον εαυτό του και τους δούλους του, αλλά και χοίρους πολλούς και βόδια και έχει τόσα περισσεύματα, ώστε πολλές φορές η πόλη του αναθέτει λειτουργίες. Ο Δημέας ο Κολλυτεύς ζει από την κατασκευή χλαμύδων … κ.ο.κ.

Οι ασχολούμενοι με μισθωτή εργασία και οι τεχνίτες (αρχιμάστορες, τεχνίτες, εργάτες) προέρχονταν από διάφορα στρώματα του πληθυσμού. Ελεύθεροι πολίτες ήταν συνήθως οι ειδικευμένοι τεχνίτες, οι οποίοι ασκούσαν το επάγγελμά τους εγκατεστημένοι στην πόλη. Υπήρχαν και ανειδίκευτοι ελεύθεροι πολίτες που μισθώνονταν ως εργάτες με την ημέρα, τον μήνα ή σπανιότερα το χρόνο με μέσο μεροκάματο 1 δραχμή. Οι άνεργοι μαζεύονταν κάθε πρωί στον Αγοραίο Κολωνό, περιμένοντας να τους ζητήσει κάποιος για απασχόληση. Την ανεργία αντιμετώπιζαν μερικές φορές οι πόλεις με μεγάλα δημόσια έργα, όπως π.χ. τα έργα του Περικλή στην Αθήνα, που ρητά είχαν και αυτό τον σκοπό.

Ήδη από την κλασική εποχή αναπτύχθηκαν και επιχειρήσεις μεγαλύτερης κλίμακας, στις οποίες εργάζονταν δεκάδες εργαζομένων. Σ’ αυτές ο ιδιοκτήτης ήταν δυνατόν να μη δουλεύει ο ίδιος και να αναθέτει τη διοίκησή τους σε έμπιστό του πρόσωπο.  

Στα επαγγέλματα γενικά απασχολούνταν επίσης μέτοικοι, και βέβαια δούλοι. Ο Κέφαλος από τις Συρακούσες, πατέρας του ρήτορα Λυσία, ήταν μέτοικος, έφτιαξε όμως ένα επιτυχημένο οπλοποιείο, που απασχολούσε περί τους εκατόν είκοσι δούλους. Οι δούλοι ήταν πράγματα και προέρχονταν από διάφορες περιοχές, όπως η Θράκη, η Φρυγία, η Κύπρος κ.ά. περιοχές. Ένα μεγάλο μέρος τους ήταν αιχμάλωτοι πολέμου. Χτυπητό παράδειγμα αυτής της προέλευσης είναι οι 7.000 Αθηναίοι που αιχμαλωτίστηκαν κατά την εκστρατεία στη Σικελία το 415 π.Χ. και κατέληξαν στα μεταλλεία των Συρακουσών. Κάθε πρώτη του μηνός (νουμηνία) γινόταν στην Αθήνα αγορά δούλων με πλειστηριασμό. Την αναπαραγωγή με σύζευξη δούλων δεν την ευνοούσε η αρχαία κοινωνία γιατί η ανατροφή των παιδιών κόστιζε πολύ περισσότερο από όσο η αγορά ενός ώριμου ατόμου (περί τις 70 δραχμές). Η μεταχείριση των δούλων διέφερε, όπως θα ιδούμε πιο κάτω, ανάλογα με την διάθεση του κυρίου του και τον χώρο και το είδος της εργασίας την οποία προσέφερε. Μερικές φορές ο δούλος κέρδιζε αρκετά χρήματα ώστε να εξαγοράσει την ελευθερία του. 

Τα διάφορα επαγγέλματα και οι εργασίες που πραγματοποιούνταν από μισθωτούς και βιοτέχνες εξυπηρετούσαν όλες τις ανάγκες της ζωής: Βέβαια στις μικρότερες πόλεις η αντιμετώπιση αυτών των αναγκών γινόταν κατά κανόνα, όπως είδαμε, μέσα στο καθένα νοικοκυριό από τους ίδιους τους ενοίκους του. Υπήρχαν όμως, στις μεγαλύτερες ιδίως πόλεις, και επαγγελματικές επιχειρήσεις για την παραγωγή των παντός είδους αναγκαίων για τη ζωή. Αυτές είτε στεγάζονταν σε μικρά μαγαζιά, που ήταν ενσωματωμένα στα σπίτια και ανήκαν στον ιδιοκτήτη, αλλά μπορούσαν να νοικιάζονται και σε άλλον επιχειρηματία, ή ήταν εγκατεστημένες σε ειδικούς χώρους, όπως οι κεραμείς της Αθήνας στον Κεραμεικό (εικ.1^Α-Β, σπίτι στην Αθήνα Κεραμεικός).

Η επαγγελματική απασχόληση είχε ήδη στην Κλασική Ελλάδα μια πλούσια σύνθεση. Στον τομέα της τροφής εκτός από τα ελαιοτριβεία, τους κρεοπώλες και τους ψαράδες που είδαμε, υπήρχαν οι αλευροποιοί και οι αρτοποιοί (εικ.144-1Γ, τέσσερις γυναίκες πλάθουν τη ζύμη υπό τον ήχο διαύλου, βοιωτικό πήλινο ομοίωμα 5^ου π.Χ. αιώνα από τη Βοιωτία, Λούβρο., Δ, μύλοι αρτοποιείου στην Πομπηία, 1^ος μ.Χ. αι., Ε, απεικόνιση αρτοποιείο σε ταφικό μνημείο Ευρυσάκη στη Ρώμη, 1^ος μ.Χ. αι.).

Εικ. 1

Υπήρχαν επίσης οινοπωλεία, όπως αυτό που ανασκάφηκε στη Δήλο, στη λεωφόρο που οδηγούσε από το λιμάνι προς τον ιππόδρομο και το στάδιο (εικ.2, αριστερά δωμάτιο οινοπωλείου, μέσον κύπελλα από το οινοπωλείο, δεξιά αναπαράσταση κυπελλοθήκης). Τα κύπελλα στα οποία προσφερόταν το κρασί βρέθηκαν στοιβαγμένα, όπως ακριβώς θα ήταν τοποθετημένα στο ξύλινο έπιπλο που κάηκε κατά την καταστροφή του μαγαζιού.

Εικ. 2

Για την περιποίηση του σώματος υπήρχαν οι κουρείς (εικ.3 αριστερά, βοιωτικό ειδώλιο κουρέα, περ. 550 π.Χ., Βερολίνο), οι αρωματοποιοί και οι φαρμακοπώλες (ριζοτόμοι, εικ.3 δεξιά, βάτου το άνθος και ο καρπός και η ρίζα, Διοσκουρίδου, Περί ύλης ιατρικής, 1^ος μ.Χ. αι., κώδ. 10^ου αι., Εθν. Βιβλ. Βιέννης, από το Ριζοτομικόν του βοτανολόγου και φαρμακολόγου Κρατεύα). Υπήρχαν ακόμη ανθοπώλες, συνήθως γυναίκες.

Εικ. 3

Την ένδυση εξυπηρετούσαν τα υφαντήρια (σπιτικά ή αυτόνομα) και υφασματοπωλεία (εικ.4Α, υφάντριες με αργαλειό, λήκυθος 6^ου π.Χ. αι., Νέα Υόρκη, Β, εξέταση υφάσματος, Τρέβηροι, 2^ος-3^ος μ.Χ. αι., Γ, γυναίκα μπροστά στον αργαλειό, τοιχογραφία στη Ρώμη, υπόγειο Αυρηλίων, π. 220 π.Χ., Δ, σχέδιο αργαλειού).

Εικ. 4

Υπήρχαν ακόμη τα γναφεία, ένα είδος καθαριστηρίου των μάλλινων ιδίως ρούχων (εικ.5, πάνω αριστερά γναφεύς πατεί ρούχα, επιτύμβιο αυτοκρατορικών χρόνων, Sens, πάνω δεξιά γναφεύς με λειαντική ψαλίδα, επιτύμβιο αυτοκρατορικών χρόνων, Sens, κάτω αριστερά σιδερωτήριο, τοιχογραφία Πομπηίας και δεξιά ξύλινο σιδερωτήριο Herculaneum, 1^ος μ.Χ. αι.). Οι γναφείς έβαζαν τα ρούχα μέσα σε λεκάνη με νερό, προσέθεταν το ρύμμα, δηλαδή το απορρυπαντικό, για το οποίο προτιμούσαν το ανθρώπινο ούρο, γιατί ήταν δριμύ, και τα πατούσαν επί ένα μερόνυχτο. Στη συνέχεια τα περνούσαν με μια αγκαθωτή βούρτσα η οποία απομάκρυνε  χονδρικά τα χαλαρά της ύφανσης και κατόπιν έκαναν την τελική λείανση της επιφάνειας με μια ειδική ψαλίδα. Στα χρόνια της Ρωμαιοκρατίας με την διάδοση της χρήσης του κοχλία χρησιμοποιήθηκαν και κανονικές πρέσες για σιδέρωμα, όπως μαρτυρούν παραστάσεις από την Πομπηία και μνημεία από το Herculaneum.

Εικ. 5

Η υπόδηση ήταν η δουλειά των βυρσοδεψών ή σκυτοδεψών και των σκυτοτόμων, δηλαδή των υποδηματοποιών. Από την εικονιστική τέχνη έχουν σωθεί παραστάσεις υποδηματοποιείων (εικ.6Α, τσαγκάρης, πελίκη Οξφόρδης, 6^ος π.Χ. αι., Β, παπουτσής στο εργαστήριο, Δ, οικογένεια στο υποδηματοποιείο της, ανάγλυφο από την Αγορά των Αθηνών, ανάθημα του υποδηματοποιού Διονυσίου). Σε μια πελίκη στην Οξφόρδη ο παπουτσής εικονίζεται να παίρνει μέτρα για τη σόλα από το πόδι του πελάτη. Και σε ανάγλυφο του πρώιμου 4^ου π.Χ. αιώνα από την Αγορά η σκηνή ανταποκρίνεται στην περιγραφή της κίνησης σ’ ένα παπουτσίδικο από τον Ξενοφώντα (Κύρου παιδεία, 8. 2.5), που λέγει ένας φτιάχνει υποδήματα για άνδρες, άλλος για γυναίκες, σε άλλο μέρος κάποιος κερδίζει το ψωμί του ράβοντας μόνο παπούτσια, άλλος κόβοντας τα μέρη τους, άλλος ράβοντας τα ψίδια κι’ άλλος που δεν κάνει τίποτ’ απ΄ αυτά, αλλά συνθέτει τα κομμάτια. Το πατρώνυμο του υποδηματοποιού Διονυσίου, ο οποίος ανέθεσε αυτό το ανάγλυφο σώζει στην επιγραφή την κατάληξη ]ωνος και θα μπορούσε να συμπληρωθεί ως Σίμ]ωνος. Σ’ αυτή την περίπτωση θα ήταν ο γιος του υποδηματοποιού Σίμωνος, στο μαγαζί του οποίου ο Σωκράτης δίδασκε τους νέους που δεν επιτρεπόταν να μπουν ακόμη στην Αγορά (Camp, Agora, σ.145-147). Το μαγαζί αυτό πρέπει να είναι το μικρό σπίτι του 5^ου π.Χ. αιώνα, που ανασκάφηκε στην νοτιοδυτική έξοδο της Αγοράς (εικ.6Γ, αεροφωτ. ΝΔ. τμήματος Αγοράς, Ε, σχέδιο, Ζ, υποδηματοποιείο Σίμωνος, Η, καρφιά, ροδέλες και όστρακο με επιγραφή από το εργαστήριο). Σ’ αυτό βρέθηκαν  δεκάδες σιδερένια πλατυκέφαλα καρφιά για παπούτσια και οστέινες ροδέλες για κορδόνια, καθώς και βάση αγγείου με το όνομα Σίμωνος.       

Εικ. 6

Στο χώρο των κατασκευών το επάγγελμα του ξυλουργού ήταν ιδιαίτερα σημαντικό (εικ.7, πάνω αριστερά ξυλουργός δουλεύει με σκεπάρνι τμήμα ξύλινης κατασκευής, κύλικα Λονδίνου, τέλος 6^ου π.Χ. αι., κάτω αριστερά ξυλουργός με τρυπάνι ετοιμάζει την λάρνακα για την ρίψη του Περσέα στη θάλασσα, υδρία Βοστόνης, περ. 500 π.Χ., δεξιά επιτύμβια στήλη ξυλουργού με πλάνη, διαβήτη, γνώμονα και σμίλη, Λούβρο, 1^ος π.Χ. αι.).

Εικ. 7

Ο ξυλουργός χρειαζόταν για την κατασκευή σπιτιών και επίπλων (εικ.8Α, γαμήλια πομπή πλησιάζει το σπίτι του γαμπρού, μυροδοχείο Νέα Υόρκη, περ. 540 π.Χ., Β, αναπαράσταση εγγυθήκης ή κυλικείου και τραπεζιού σε σπίτια της Δήλου, Γ, γυναίκα βάζει ρούχο σε κατάκοσμη λάρνακα, πίσω πολυθρόνα, πίνακας από τους Λοκρούς στον Τάραντα, 460-450 π.Χ., Δ, το κρεβάτι της νύφης, επίνητρο Ε,Α.Μ., 5^ος π.Χ. αι.). Ο πατέρας του Δημοσθένη ήταν ιδιοκτήτης δύο εργαστηρίων, ενός κλινοποιείου και ενός μαχαιροποιείου, που απασχολούσαν περί τους πενήντα εργαζόμενους.

Εικ. 8

Ο ξυλουργός όμως χρειαζόταν και για πολλές άλλες ξύλινες κατασκευές, όπως π.χ. τα σαμάρια των ζώων (αναφέρονται ειδικοί σαγματοποιοί) ή τα πλοία (ναυπηγοί, εικ.9: αρχαίος τρόπος κατασκευής σκελετού πλοίων “με ραφή”, αναπαράσταση ναυαγίου ελληνικού πλοίου στη Μασσαλία, τέλος 6^ου π.Χ. αι., επιτύμβιο ανάγλυφο Longidienus, παλαιότερη μέθοδος τοποθέτησης νευρώσεων στο κέλυφος πλοίου με τένοντες και εντομές, Ραβέννα, 1^ος μ.Χ. αι. –  σχέδιο: παλαιότερη μέθοδος [πρώτα οι σανίδες κελύφους] / νεότερη μέθοδος [πρώτα οι νευρώσεις]).

Εικ. 9

Τα οικοδομικά και τα δημόσια έργα απασχολούσαν επίσης μεγάλο αριθμό ατόμων διαφόρων ειδικοτήτων. Μια κατηγορία ήταν οι λατόμοι (εικ.10 πάνω αριστερά σχέδιο Κορρέ για την εργασία στο λατομείο της Πεντέλης, πάνω μέσον λιθαγωγία). Άλλη οι λιθοκόποι και λιθοξόοι (εικ.10, πάνω δεξιά σχηματισμός κιονοκράνου, κάτω αριστερά καλίμπρα, δεξιά εργαλεία λιθοξοϊκής, σχέδια Κορρέ).

Εικ. 10

Μαζί τους δούλευαν οι οικοδόμοι (εικ.11, πάνω αριστερά εργοτάξιο πρώτου Παρθενώνα, πάνω δεξιά ο γερανός για την οικοδόμηση του Παρθενώνα, σχέδια Μ. Κορρέ). Για τις στέγες γίνονταν και μαρμάρινα κεραμίδια, αλλά συνηθέστερα κατασκευάζονταν πήλινα, τα οποία σφραγίζονταν με το όνομα του εργαστηρίου ή του χρηματοδότη (εικ.11, κάτω αριστερά και μέσον ναξιακά ημιτελή μαρμάρινα κεραμίδια στο μουσείο και στο λατομείο, κάτω δεξιά ενσφράγιστη κεραμίδα από την Παλαιομάνινα).

Εικ. 11