Ο ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΣΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΖΩΗΣ

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑΣ από τον καθηγητή Β. Λαμπρινουδάκη

Τα στάδια της ζωής: Τα γερατειά

Η αρχαία κοινωνία επέβαλλε ιδιαίτερο σεβασμό στα γερατειά (εικ.1, πάνω). Ο νόμος τιμωρούσε με πρόστιμο αυτούς που δεν συντηρούσαν τους γέροντες γονείς τους, δεν εφάρμοζαν το γηροβοσκείν, και δεν τους κήδευαν όταν πέθαιναν σύμφωνα με τα ισχύοντα έθιμα. Όταν πάλι αρρώσταιναν δεν επιτρεπόταν να τους διώξουν από το σπίτι. Στην Αθήνα όποιος παραμελούσε αυτά τα καθήκοντα κινδύνευε να υποστεί ατιμία, να χάσει δηλαδή τα πολιτικά του δικαιώματα. Ενώ σε νόμο των Δελφών προβλεπόταν φυλάκιση για όποιον δεν έδινε τροφή στους γέροντες γονείς του. Βέβαια η έννοια του γήρατος ήταν και στους αρχαίους δυσάρεστη, και υπέβαλλε την ενδόμυχη τάση για υπέρβασή του, όπως φαίνεται από αγγειογραφίες, στις οποίες ο Ηρακλής, ο ήρωας που πάλεψε και νίκησε τον Θάνατο, παρουσιάζεται να καταβάλλει το προσωποποιημένο δύσμορφο Γήρας (εικ.1,  κάτω αριστερά πελίκη Λούβρου, περ. 480 π.Χ. – δεξιά πελίκη στη Ρώμη με επιγραφή ΚΛΑΥΣΕΙ, Villa Giulia, περ. 480 π.Χ.).

Εικ. 1

Φυσικά τα γερατειά, όπως και σήμερα, ήταν χρήσιμα για τις συμβουλές τους και τις  υπηρεσίες τους,  όπως  π.χ.  η συμβολή  στην ανατροφή  των παιδιών  (εικ.2 αριστερά, γιαγιά Αμφαρέτη).

Εικ. 2

Τα στάδια της ζωής: Ο θάνατος

Ο νεκρός απολάμβανε ιδιαίτερης τιμής, όπως μέχρι πολύ πρόσφατα, στην αρχαία κοινωνία. Όταν κάποιος πέθαινε τον έπλυναν, τον έχριαν με αρωματικά έλαια, τον έντυναν στα λευκά και τον σαβάνωναν με κηρωμένα υφάσματα, αφίνοντας ακάλυπτο το πρόσωπό του. Τα σάβανα δεν έπρεπε να είναι περισσότερα από τρία. Στο στόμα του τοποθετούσαν έναν οβολό, για να πληρώσει τον Χάρο, ο οποίος με τη βάρκα του θα τον μετέφερε από τον ποταμό της Στυγός ή τον Αχέροντα στον Άδη. Μια τέτοια συνάντηση του νεκρού με το Χάρο, όπως την φαντάζονταν οι αρχαίοι, βλέπουμε σε λευκή λήκυθο από το 430 π.Χ. στη Ν. Υόρκη (εικ.2 δεξιά), που ετοιμάστηκε για τον τάφο ενός παιδιού που πέθανε μικρό: Ο Χάρων παριστάνεται μπροστά στη βάρκα του να περιμένει το παιδί, που αποχαιρετά την μητέρα του κρατώντας τη ροκάνα του. Στη συνέχεια ο νεκρός μεταφερόταν πάνω σε ειδική κλίνη στον προθάλαμο του σπιτιού, όπου έμενε εκτεθειμένος για μια μέρα. Γύρω του μαζεύονταν οι συγγενείς οι οποίοι τον μοιρολογούσαν ψάλλοντας τον θρήνο (θρέω = ξεφωνίζω, οδύρομαι). Αυτή ήταν η πρόθεσις του νεκρού, η οποία από πολύ νωρίς απεικονίζεται συχνά επάνω στα πολυάριθμα ταφικά αγγεία, που μας έχουν σωθεί (π.χ. εικ.3, πάνω αριστερά πρόθεσις, αττικός αμφορέας, 740-730 π.Χ., πάνω δεξιά πρόθεσις με λευκό σάβανο, λευκή λήκυθος στο Βρετανικό Μουσείο, 460-450 π.Χ., κάτω πρόθεσις με ταυτίσεις: ο νεκρός, στο προσκέφαλό του η μητέρα του (ΜΕΤΕΡ) που τον χαϊδεύει, δίπλα η γιαγιά, πίσω από την μητέρα συγγενείς (ΘΕΘΙΣ ΠΡΟΣ ΠΑΤΡ) που θρηνούν τίλλουσαι την κόμην, ο πατέρας (ΠΑΤΕΡ) και ο αδελφός αποχαιρετούντες, η μικρή αδελφή κ.ά., αττικός πίνακας στο Λούβρο, π. 500 π.Χ.).

Εικ. 3

Κατά το διάστημα που ο νεκρός ήταν προτεθειμένος στην είσοδο του σπιτιού βρισκόταν γεμάτο νερό το αρδάλιον ή αρδάνιον, το κομμένο δηλαδή κάτω μέρος από ένα αγγείο με φαρδιά γάστρα, που κανονικά το χρησιμοποιούσαν για ποτίστρα ζώων. Το νερό χρησίμευε για τον αφαγνισμό όσων έβγαιναν από το σπίτι και είχαν επομένως έλθει σε επαφή με το νεκρό. Το όνομα του σκεύους αυτού προέρχεται από τις λέξεις άρδα, αρδαλόω, που σημαίνει λάσπη, μόλυσμα και μολύνω. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι ο πενθών πολλές φορές επεδίωκε την ακαθαρσία για να εκφράσει την λύπη του, όπως π.χ. η Εκάβη, η οποία πενθώντας το Έκτορα χρίστηκε με λάσπη.

Μετά την ολονυκτία και πριν από την ανατολή του ήλιου γινόταν η εκφορά του νεκρού, αυτό που κατέληξε να σημαίνει σε μας η κηδεία (από το κήδομαι = αγωνιώ, στενοχωρούμαι, φροντίζω, άρα αρχικά το πένθος, η όλη φροντίδα για το νεκρό). Ο τρόπος της εκφοράς και της ταφής είχε ένα χαλαρό τυπικό, το οποίο επέτρεπε στον καθένα να επιλέξει αυτό που τον ικανοποιούσε ανάμεσα σε πολλές δυνατότητες:

Η εκφορά του νεκρού γινόταν με πομπή προς το νεκροταφείο, το οποίο βρισκόταν έξω από την πόλη. Η μεταφορά του νεκρού μπορούσε να γίνει από άτομα που περπατούσαν πεζοί, όπως εικονίζεται π.χ. σε ένα μόνωτο κάνθαρο των αρχών του 5^ου αι. στο Παρίσι (εικ.4 πάνω, Εθν. Βιβλ.). Συχνότερα όμως γινόταν με άρμα, πάνω δηλαδή σε ένα κάρο, μαζί με την κλίνη της πρόθεσης, όπως βλέπουμε σε πήλινη σύνθεση του πρώιμου 7^ου π.Χ. αι. από νεκροταφείο της Βάρης στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (εικ.4 κάτω). Το άρμα με τη σορό πάνω στην κλίνη σκεπασμένη με τα σάβανα έσερναν άλογα που δεν σώθηκαν. Έχουν όμως σωθεί ιππείς που συνόδευαν την πομπή. Γύρω από το νεκρό στέκονται πάνω από το άρμα μοιρολογίστρες, ενώ πάνω στο σκεπασμένο νεκρό έχει σκαρφαλώσει ένα μικρό παιδί που εκφράζει την αντίδρασή του για την απώλεια του αγαπημένου του προσώπου έχοντας πέσει ανάσκελα με τα χέρια ψηλά. Τα παιδιά επιτρεπόταν να παρίστανται και να εκπαιδεύονται στην ιδέα και στα έθιμα του θανάτου.

Εικ. 4

Μερικές φορές ο νεκρός πήγαινε στον τάφο μέσα σε φέρετρο. Σε αγγείο των αρχών του 5^ου π.Χ. αιώνα στο Brunswick των Η.Π.Α. έχει σωθεί μια σκηνή που μας μεταφέρει με σπάνια αμεσότητα τις στιγμές της συγκινησιακής έντασης αμέσως πριν από την εκφορά (εικ.5).

Εικ. 5

Τα δρώμενα συμβαίνουν νύχτα στον ανδρώνα του σπιτιού, όπως καταλαβαίνουμε από τα αναμμένα λυχνάρια και την ασπίδα που κρέμονται στον τοίχο. Ο νεκρός κατεβάζεται με προσοχή μέσα σε ένα φέρετρο, που έχει το σχήμα μιας κασέλας με χαμηλά πόδια. Από τους ώμους τον κρατεί ένας άνδρας και από τα πόδια δυο γυναίκες αναμαλλιασμένες. Πάνω από τον άνδρα η επιγραφή μπορεί να διαβαστεί ως ΛΑΒ[Ε] ΜΕ ΛΙΤ(Ο)ΤΑ[ΤΑ], δηλαδή «κράτα με πολύ μαλακά». Πίσω από τον άνδρα στέκεται η μητέρα ή η γυναίκα του νεκρού. Πίσω από τις δυο γυναίκες είναι δυο άλλοι άνδρες. Ο πρώτος χειρονομεί προς τον νεκρό και ο δεύτερος με το ένα χέρι τον αποχαιρετά, ενώ με το άλλο κρατεί στον ώμο ένα πέλεκυ. Είναι ο ξυλουργός, που θα καρφώσει το καπάκι μόλις η σορός αποτεθεί μέσα στο φέρετρο. Δίπλα του μια γυναίκα σκύβει για να σηκώσει ένα κιβώτιο γεμάτο με ληκύθους που θα συνοδεύσουν το νεκρό στον τάφο. Πιο πίσω ένας ασπρομάλλης δίπλα θρηνεί μια ακόμη γυναίκα που παρηγοριέται από άλλη που κρατεί αλάβαστρο. Ακολουθούν μια γυναίκα, η οποία καθοδηγεί δυο άνδρες που κρατούν υδρία και ημισφαιρικό αγγείο. Αυτοί πιθανότατα προετοιμάζουν το περίδειπνον, που προσφερόταν αργότερα στο σπίτι μετά την ταφή. Στην πομπή πήγαινε μπροστά μια γυναίκα και ακολουθούσαν η σορός, οι άνδρες συγγενείς και μετά οι γυναίκες, καθώς και οι αυλητές – ο ήχος του αυλού γενικά εθεωρείτο πένθιμος (εικ.6, πάνω εκφορά: τάφος, προπομπός, σορός σε κάρο, άνδρες θρηνωδοί, μόνωτος κάνθαρος στο Παρίσι, Εθν. Βιβλ., αρχές 5^ου π.Χ. αι.).

Μια αιματηρή θυσία που αναφέρεται σε σχέση με την εκφορά, το πρόσφαγμα, δεν είναι σαφές αν γινόταν στο σπίτι πριν την αναχώρηση της πομπής ή στον τάφο. Ο τρόπος της ταφής μπορούσε πάλι να επιλεγεί από τους ενδιαφερόμενους. Ο συνηθέστερος ήταν ο απλός ενταφιασμός. Σε μια λουτροφόρο του Εθνικού Μουσείου από τις αρχές του 5^ου π.Χ. αιώνα (εικ.6 κάτω) βλέπουμε το φέρετρο να κατεβαίνει στον τάφο, μέσα στον οποίο έχουν κατέβει για να το παραλάβουν προσεκτικά και να το τοποθετήσουν σωστά δυο άνδρες (προφανώς τότε δεν χρησιμοποιούσαν σχοινιά για να το κατεβάσουν όπως σήμερα). Στο λαιμό εικονίζεται το χώμα γης πάνω από τον τάφο, ο τύμβος, δίπλα στον οποίο θρηνούν δυο γυναίκες.

Εικ. 6

Όμως η οικογένεια ή ο νεκρός πριν πεθάνει μπορούσαν να επιλέξουν την καύση. Στην περίπτωση αυτή το σώμα αποτεφρωνόταν, και οι στάχτες και τα υπολείμματά του μαζεύονταν και τοποθετούνταν μέσα σε ύφασμα σε μια τεφροδόχο, που έμπαινε στο τάφο (εικ.77-78, πάνω αριστερά ταφικός περίβολος, Πλατεία Μητρόπολη, Νάξος, πάνω δεξιά τεφροδόχος Χιώτη απεσταλμένου στην Αίγυπτο, όπου και πέθανε, Οξφόρδη, 3^ος π.Χ. αι.). Ο τρόπος αυτός ταφής στη μνημειώδη του μορφή τεκμηριώνεται με τον καλύτερο τρόπο από τα ευρήματα των Μακεδονικών τάφων της Βεργίνας, όπως η χρυσή λάρνακα με τα οστά γυναίκας τυλιγμένα σε χρυσοΰφαντο ύφασμα (εικ.7, η χρυσή λάρνακα του προθαλάμου και το συντηρημένο ύφασμα), που βρέθηκε στον προθάλαμο του τάφου του Φιλίππου, ή η ασημένια οστεοθήκη σε σχήμα υδρίας (εικ.8 αριστερά και μέση) που βρέθηκε μέσα στην ειδική υποδοχή μιας χτιστής βάσης, στεφανωμένη με χρυσό στεφάνι, στον διπλανό τάφο “του Πρίγκηπα”.

Εικ. 7

Εικ. 8

Και οι αρχαίοι πίστευαν ότι η ψυχή του νεκρού συνέχιζε να ζει μεταβαίνοντας σε έναν άλλο κόσμο. Ανάλογα με την κρίση των τριών δικαστών του Άδη, του Μίνωα, του Αιακού και του Ραδάμανθυ, είτε καταδικαζόταν σε μαρτύρια στα Τάρταρα (άγνωστη ετυμολογία) ή μετέβαινε στα Ηλύσια Πεδία (από το ελεύσομαι, τόπος άφιξης, ή το εν-ηλύσιος, χτυπημένος από κεραυνό), για να συνεχίσει ευτυχισμένη την ύπαρξή της. Φρόντιζαν λοιπόν να προσφέρουν στον τάφο, στην ψυχή του νεκρού, ότι του ήταν αγαπητό ή αναγκαίο στη ζωή. Κατά την εκφορά και στον τάφο τον συνόδευαν ρούχα, κοσμήματα, σκεύη, όπλα, ακόμη και τρόφιμα. Είδαμε ήδη το κουτί με τις ληκύθους που έπαιρναν μαζί τους οι συγγενείς κατά την εκφορά. Τα αντικείμενα αυτά, τα κτερίσματα (από την ομηρική λέξη κτέρεα, δηλ. τα [προσφιλή] κτήματα του νεκρού), βρίσκονται άφθονα μέσα στους αρχαίους τάφους και μας παρέχουν πλούσιες πληροφορίες για τα έθιμα και τις σχετικές με το θάνατο δοξασίες. Τα κτερίσματα κατέληξαν τελικά να σημαίνουν γενικά τις τιμές προς το νεκρό.

Σε ειδικές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκαν και ειδικά αντικείμενα για τον τάφο. Σ’ αυτούς π.χ. που πέθαιναν πριν προλάβουν να παντρευτούν, όπως στη νεκρή μιας λουτροφόρου στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (εικ. 8 δεξιά), που η τύχη της δηλώνεται με το νυφικό στεφάνι που της έχουν φορέσει, παρακολούθημα στον τάφο ήταν ακριβώς αυτό το γαμικό αγγείο που δεν πρόλαβαν να χαρούν. Μερικές, σπάνιες φορές πάλι, δεν περίσσευε η αγάπη σε άτομα που συμμετείχαν στην ταφή. Λόγοι εκδίκησης, ή αντίθετα αιώνιας διεκδίκησης του πεθαμένου οδηγούσαν στην τοποθέτηση στον τάφο μαγικών αντικειμένων, των καταδέσμων. Αρκούν εδώ για παράδειγμα δυο μαγικά αντικείμενα από τάφο στην Αθήνα (εικ.9 αριστερά), ένα μικρό μολύβδινο ομοίωμα φερέτρου με νεκρό δεμένο στο εσωτερικό του, και ένα μολύβδινο πλακίδιο χαραγμένο με μαγικές φράσεις, διπλωμένο και σφραγισμένο με ένα καρφί.

Εκτός των κτερισμάτων κατά την ταφή προσφέρονταν στο νεκρό χοές από λάδι και κρασί. Στη συνέχεια οι συγγενείς άνοιγαν ένα λάκκο στα δυτικά του τάφου και πλένονταν χύνοντας το νερό και μύρο μέσα σ’ αυτόν και λέγοντας ότι αυτό οφείλεται στο νεκρό (εικ.9 δεξιά, Πλατεία Μητρόπολης Νάξου, λάκκος-λεκάνη). Η διαδικασία αυτή παραδίδεται ως απόνιμμα. Ύστερα επέστρεφαν στο σπίτι για το περίδειπνον. Εκεί άφιναν τη φωτιά της εστίας να σβήσει και την ξανάναβαν, αρχίζοντας έτσι καινούρια, αμόλυντη περίοδο ζωής. Την επόμενη μέρα πραγματοποιούσαν καθαρμό του σπιτιού με θαλασσινό νερό και με το φυτό ύσσωπος (μαντζουράνα).

Εικ. 9

Οι προσφορές για το νεκρό δεν περιορίζονταν στην ημέρα της ταφής. Οι τάφοι ήταν πολλών ειδών, καθώς και οι κατασκευές που τους κάλυπταν. Τύμβοι από το χώμα που ανοίχθηκε ο τάφος, στήλες, κίονες, αγάλματα, ναΐσκοι, είναι οι συνηθέστερες επιτάφιες κατασκευές, που εδώ δεν είναι δυνατόν να συζητηθούν περισσότερο (εικ.10, πάνω αριστερά τύμβος και στήλη, λευκή λήκυθος Getty, περ. 460 π.Χ., δεξιά Κεραμεικός, οδός τάφων, 4^ος π.Χ. αι.). Ενδιαφέρουσα είναι η ιδιαίτερη περίπτωση ενός νεκροταφείου βρεφών που γεννήθηκαν πρόωρα ή που πέθαναν στη γέννα ή και λίγο μετά, και θάπτονταν μέσα σε μεγάλο αγγείο (εικ.10). Το παιδικό αυτό νεκροταφείο βρίσκεται στην Αστυπάλαια και η έρευνά του έχει αποκαλύψει πάνω από δύο χιλιάδες ταφές που ξεκινούν από τον 8^ο π.Χ. αιώνα. Η εύρεση επιγραφών που αναφέρονται στη θεά της γέννας, την Ειλείθυια, στο νεκροταφείο υποβάλλει τη σκέψη ότι οι γονείς της ‘απέδιδαν’ τα άτυχα βρέφη, αφού έτσι το είχε θελήσει, με την ελπίδα μιας ευτυχέστερης επόμενης γέννας.

Εικ. 10

Οπωσδήποτε, στις άφθονες αρχαίες απεικονίσεις τάφων βλέπουμε να προσφέρονται και μετά την ταφή διάφορα δώρα στο νεκρό, από τα απλούστερα, που είναι η ταινία (εικ.11, αριστερά μακεδονική στήλη του 4^ου π.Χ. αι. με το όνομα της Παγκάστας [εταίρας στην αυλή του Φιλίππου;]), τα στεφάνια, οι λήκυθοι και άλλα παρόμοια αντικείμενα (εικ.11, πάνω δεξιά) μέχρι τα πιο εξειδικευμένα, όπως είναι η κούκλα που προσκομίζεται σε τάφο παιδιού (εικ.11, κάτω δεξιά λευκή λήκυθος από το δεύτερο μισό του 5^ου π.Χ. αι., σε ιδιωτική συλλογή).

Εικ. 11

Η φροντίδα του νεκρού συνεχιζόταν άλλωστε με συγκεκριμένες τελετές μέχρι το κλείσιμο ενός χρόνου: Τα τρίτα και τα ένατα ήταν ότι τα σημερινά τρίμερα και εννιάμερα. Τις ημέρες αυτές γίνονταν πάλι προσφορές στον τάφο. Φαίνεται ότι σε διάφορες περιοχές υπήρχαν και τα τριακόστια, την τριακοστή ημέρα από το θάνατο, που αντιστοιχούν στα δικά μας σαράντα. Υπήρχαν όμως και ετήσιες τελετές, κατά τη διάρκεια των οποίων τιμούσαν συλλογικά οι πολίτες τους νεκρούς τους, ένα είδος όπως οι τωρινές ημέρες των ψυχών. Οι γιορτές αυτές αναφέρονται συχνά με διάφορα ονόματα από τους συγγραφείς, όπως τα Γενέσια, ημέρα κατά την οποία τιμούσαν τα γένη, τη σειρά δηλαδή των προπατόρων, ή οι Χύτροι, πένθιμη γιορτή τον μήνα Ανθεστηριώνα (Φεβρουάριο), κατά την οποία οι αρχαίοι πίστευαν ότι οι ψυχές ανέβαιναν και κυκλοφορούσαν πάλι στον κόσμο των ζωντανών. Την ημέρα αυτή έβραζαν διάφορα δημητριακά μέσα σε χύτρες και τα προσέφεραν στον ψυχοπομπό Ερμή, για να συνοδεύσει στο τέλος της ημέρας τις ψυχές – που η παρουσία τους στον Πάνω Κόσμο προκαλούσε φόβο –, να τις συνοδεύσει ξανά σtον Άδη, προς τον οποίο και οι ίδιοι τις ξόρκιζαν φωνάζοντας “Έξω Κήρες”, δηλαδή “φύγετε όντα του θανάτου”. 

Οι τελετές για τους νεκρούς είχαν την τάση να γίνονται υπερβολικά επιδεικτικές και πολυέξοδες,  γι’ αυτό  από την εποχή του Σόλωνος  στην Αθήνα,  αλλά και σε διάφορες άλλες πόλεις ψηφίστηκαν νόμοι που καθόριζαν τα όριά τους.