Ο ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΣΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΖΩΗΣ

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑΣ από τον καθηγητή Β. Λαμπρινουδάκη

Τα στάδια της ζωής: Ο γάμος

Η διαδικασία και οι τελετές του γάμου σηματοδοτούσαν τη δημιουργία ενός νέου οίκου, μιας νέας οικογένειας με την ευλογία των θεών (εικ.1 αριστερά, γαμήλια πομπή, αμφορέας Αμάσιος, 6^ος π.Χ. αι.). Δεν είχαν, όπως συμβαίνει σήμερα, επίσημο νομικό χαρακτήρα, είχαν όμως, όπως θα δούμε, νομικές συνέπειες.

Η συνήθης ηλικία που παντρεύονταν οι νέοι ήταν για τους άνδρες από τα είκοσι μέχρι τα τριάντα τους χρόνια και για κορίτσια από τα δεκαπέντε μέχρι τα είκοσι. Ο γάμος από έρωτα δεν ήταν συνηθισμένος. Η θέση που διαβάζουμε ότι εκφράσθηκε μπροστά σε αθηναϊκό δικαστήριο (Δημοσθένης εναντίον Νεαίρας), ότι έχουμε εταίρες για την ευχαρίστησή μας, παλλακίδες για τις καθημερινές φροντίδες και συζύγους για να μας κάνουν παιδιά και για να είναι πιστοί φύλακες των σπιτιών μας, φαίνεται πάντως ότι ήταν διαδεδομένη στην αρχαία κοινωνία.

Η συμφωνία του γάμου γινόταν ανάμεσα στον πατέρα, τον κύριο της κόρης, και τον υποψήφιο γαμπρό. Η συμφωνία αυτή για την έκδοσιν της κόρης, την παράδοσή της δηλαδή στον οίκο του γαμπρού, ονομαζόταν εγγύη ή εγγύησις, ήταν κατά κανόνα προφορική και έκλεινε με χειραψία. Ήταν ο σημερινός αρραβώνας. Με τις επαφές αυτές μπορούσαν να προσφερθούν και προγαμήλια δώρα. Κατά τη συμφωνία κανονιζόταν και το θέμα της προίκας (προιξ  = προΐσσομαι, τείνω τα χέρια, επαιτώ, φερνή = φέρω, έδνα = Fαδύς, δώρο). Η προίκα μπορούσε να αποτελείται από ένα χρηματικό ποσό, από ρούχα και κοσμήματα, από σπίτια και οικοσκευή, καθώς και από κτήματα. Κατά μέσον όρο έφθανε από 1.000 μέχρι 6.000 δραχμές. Τα μικρότερα ποσά των χιλίων ή δύο χιλιάδων δραχμών αναμένονταν κατά τον Ισοκράτη (Ehe, σ.39) ως προίκα από οικογένεια που είχε περιουσία λιγότερη από 18.000 δραχμές. Τα ποσά αυτά ήταν ήδη μεγάλα, αν λάβει κανείς υπόψη του ότι ο αρχιτέκτονας και ο μαρμαρογλύπτης στην Ακρόπολη του 5^ου π.Χ. αιώνα έπαιρνε περίπου 350 δραχμές τον χρόνο, και ότι ένα ζευγάρι παπούτσια κόστιζε έξη έως οκτώ δραχμές, ενώ ένα ιμάτιο από επτά ως είκοσι δραχμές (A. Burford, Ehe, σ.223, σημ.16). Δύο πολύ γνωστές περιπτώσεις μεγαλύτερης προίκας είναι σχετικά ενδιαφέρουσες: Ο πατέρας του Δημοσθένη με περιουσία 14 ταλάντων, δηλα-δή 84.000 δραχμών, άφησε στην κόρη του για προίκα 2 τάλαντα (Δημοσθ. 30,10-20), δηλαδή 12.000 δραχμές, ενώ ο Αλκιβιάδης (Πλουτ. Αλκ. 8) πήρε προίκα το εξωφρενικό ποσό των 20 ταλάντων, δηλαδή 120.000 δραχμές, 10 τάλαντα με το γάμο και 10 με τη γέννηση γιου. Μερικές φορές η συμφωνία της εγγύησης έπαιρνε τη μορφή γραπτού καταλόγου των συμφωνηθέντων ή και ιδιωτικού συμβολαίου. Το γεγονός αυτό εξηγεί και τη φράση άγραφος γάμος. Πάντως η εγγύηση ήταν δυνατό να ανακληθεί. Την συμφωνία για τον γάμο μπορούσαν να δρομολογήσουν και προξενήτρες, που ήταν γνωστές ως προμνήστριες ή μνηστρίδες [= μνάομαι, ερωτοτροπώ, από ρίζα βνα-, γυναίκα]. Για τις επίκληρες κόρες, τις ορφανές και μοναδικές κληρονόμους, τα πράγμα-τα ήταν πιο απλά, γιατί έπρεπε να παντρευτούν συγγενή, ώστε η περιουσία να μην περιέλθει σε ξένο γένος.

Οι γάμοι γίνονταν συνήθως κατά τον μήνα Γαμηλιώνα, που αντιστοιχούσε με τον Ιανουάριο, επειδή τότε γιορτάζονταν οι γάμοι του θείου προτύπου του γάμου δηλαδή του ζεύγους Διός και Ήρας (εικ.1 δεξιά, ιερός γάμος Διός και Ήρας, μετόπη ναού Ε Σελινούντος, 460-450 π.Χ.).

Εικ. 1

 

Οι τελετές του γάμου κρατούσαν τρεις μέρες: Την παραμονή, που την αποκαλούσαν προγάμια ή προαύλια (πριν από την κύρια αύληση, προεόρτια), γινόταν η ετοιμασία της νύφης. Η νέα πραγματοποιούσε τα προτέλεια, την προκαταρκτική θυσία προς τους θεούς του γάμου, που ήταν φυσικά ο Ζεύς και η Ήρα, αλλά και Άρτεμις, ο Απόλλων, η Αφροδίτη και η Πειθώ, η τελευταία απαραίτητη για την επιτυχία και τη διάρκεια του μελλοντικού δεσμού (εικ.2, πάνω προτέλεια στην Αφροδίτη, λήκυθος Μειδία, Οξφόρδη, περ. 410 π.Χ.). Ιδιαίτερα στην Άρτεμη, η νύφη ανέθετε τα παιδικά της παιχνίδια, τα ρούχα και τη ζώνη της (σύμβολο της παρθενίας που θα εγκατέλειπε),και μια τούφα από τα μαλλιά της (σύμβολο, όπως είδαμε ήδη, της μετάβασής της στη νέα της ζωή). Χαρακτηριστικό για την τελετουργική αυτή πράξη είναι ένα επίγραμμα που αναφέρεται στη σχετική αφιέρωση στην Άρτεμη από μια μελλόνυμφη, την Τιμαρέτη. Το αποδίδω σε ελεύθερη μετάφραση: Η Τιμαρέτη, τώρα που παντρεύεται, σου αφιερώνει, Άρτεμις Λιμνάτις, θεά παρθένα, όπως πρέπει σε παρθένα που είναι κι’ αυτή, το ντέφι της, το τόπι που αγαπούσε, το δίχτυ που έπιανε τα μαλλιά της και  τις κούκλες της μαζί με τα ρουχαλάκια τους.

Την ίδια μέρα η οικογένεια έφερνε νερό για το λουτρό της νύφης, στην Αθήνα από συγκεκριμένη πηγή, την Καλλιρρόη, με ένα ειδικό για την περίπτωση αγγείο, την λουτροφόρο, (εικ.2, κάτω προσκόμιση γαμικής λουτροφόρου, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο περ. 430 π.Χ. – εικ.3 αριστερά, λουτροφορία από την πηγή στο σπίτι της νύμφης, χαμένη λήκυθος, 440-430 π.Χ. – εικ.3 δεξιά, λουτροφορία, αγγειογραφία, Houston, περ. 470 π.Χ.). 

Εικ. 2

 

Εικ. 3

 

Αυτό γινόταν μάλλον το βράδυ, αν κρίνουμε από τους πυρσούς που συνόδευαν το νερό. Εξαγνιστικό λουτρό προβλεπόταν και για τον γαμπρό (εικ.4 αριστερά, γυναίκα που ραντίζει τον οκλάζοντα γυμνό γαμπρό δίπλα σε χαμηλή λεκάνη, γυναίκα με λουτροφόρο σε υψηλή λεκάνη και προτεταμένη φιάλη, υδρία στη Βαρσοβία, περ. 490 π.Χ.). Για το λουτρό των γυναικών δεν έχουμε παραστάσεις, ίσως γιατί υπήρχε ένα αίσθημα διακριτικότητας σχετικά με το λουτρό της νύφης. Πάντως οι λουτροφόροι διακρίνονταν με το σχήμα τους σ’ αυτές που προορίζονταν για το λουτρό του γαμπρού, που είχαν δύο λαβές (αμφορείς, εικ.4 δεξιά), και σ’ εκείνες που ήταν για τις νύφες, με τρεις λαβές (υδρίες, εικ.3 δεξιά).

 

Εικ. 4

 

Σε άλλες πόλεις το λουτρό γινόταν επίσης με νερό από πηγές ή ποτάμια που σχετίζονταν με την ευγονία, π.χ. στη Θήβα από τον Ισμηνό (εικ.5, πάνω Ισμηνός πατέρας της πηγής, Αθηνά, Κάδμος γενάρχης των Θηβαίων, δράκων, προσωποποίηση πηγής, κρατήρας στη Villa Giulia της Ρώμης, περ. 440 π.Χ.).

Την ημέρα του γάμου και οι δυο οικογένειες στόλιζαν τα σπίτια τους με κλαδιά ελιάς και δάφνης. Στο σπίτι της νύφης γίνονταν οι ετοιμασίες για την κύρια γιορτή και η νύφη στολιζόταν από τις γυναίκες, τις οποίες συντόνιζε η πιο ηλικιωμένη και έμπειρη, η νυμφεύτρια (εικ.5 κάτω, η νυμφεύτρια στολίζει την καθήμενη νύφη, κοπέλες φτιάχνουν τα γλυκίσματα για το δείπνο, άλλη ετοιμάζει τη ζύμη σε λεκάνη με υδρία δίπλα, γαμπρός και μητέρα, λεκανίδα στο Hermitage, 360-350 π.Χ.).

Εικ. 5

 

Η νύφη έπρεπε κατά την υποδοχή του γαμπρού να έχει το πρόσωπό της σκεπασμένο με ένα κόκκινο πέπλο, μια καλύπτρα, γιατί δεν έπρεπε να την δουν πριν από την επίσημη στιγμή της ολοκλήρωσης του γάμου (εικ.6 αριστερά, ακριβώς εγκεκαλυμμένη, Λουκιανού, Συμπόσιον, 8. Κρατήρας στη Μόσχα, 330-320 π.Χ.).

Το απόγευμα έφθανε στο σπίτι της νύφης ο γαμπρός και η οικογένειά του και ο πατέρας της νύφης παρέθετε το γαμικό δείπνο. Μαζί με τα πλούσια εδέσματα και το κρασί στο δείπνο προσφέρονταν και ειδικά γλυκίσματα από αλεύρι, μέλι και σησάμι, του οποίου η πολυσπορία παρέπεμπε στην απόκτηση πολλών απογόνων. Η τελετουργία του γεύματος προέβλεπε και μια άλλη μαγική πράξη που απέβλεπε στην εξασφάλιση της ευτυχίας του ζεύγους και των οικογενειών τους: Ένα παιδί που είχε και τους δυο γονείς στη ζωή (αμφιθαλής παις, εξασφάλιση της ζωής που διατηρεί όλες της τις δυνάμεις) περιφερόταν μεταξύ των συνδαιτυμόνων και μοίραζε κομματάκια ψωμιού (βάσης της τροφής) επαναλαμβάνοντας τη φράση έφυγον κακόν, εύρον άμεινον, δηλαδή απέφυγα το κακό, επέλεξα το καλύτερο, εννοώντας την προοπτική της συνέχειας του οίκου με τον γάμο, που ήθελε και ευχόταν να είναι σωστός.  Στο τέλος του γεύματος ο πατέρας της νύφης παρέδιδε την κόρη του στον γαμπρό και η επισφράγιση της εκδόσεως από μέρους του πατέρα και του δεσμού του γάμου γινόταν τη στιγμή που ο γαμπρός έπιανε με το χέρι του τον καρπό της νύφης (χείρ’ επί καρπώ τιθέναι). Αυτή πρέπει να ήταν και η στιγμή που η νύφη ανέσυρε τον πέπλο της και αποκαλυπτόταν (εικ.6 δεξιά, ανακάλυψη: Ο γαμπρός πιάνει από τον καρπό τη νύφη, η νυμφεύτρια την αποκαλύπτει. Λουτροφόρος, Εθνικό Αρχαιολ. Μουσείο, 430-420 π.Χ.). Η τελετουργική αυτή πράξη ονομαζόταν ανακαλυπτήρια και στην εικονογραφία κατέληξε από πολύ νωρίς να χαρακτηρίζει όχι μόνο τη νύφη, αλλά γενικά τη σύζυγο, την έγγαμη γυναίκα.

 

Εικ. 6

 

Στη συνέχεια ξεκινούσαν σε πομπή για το σπίτι του γαμπρού, που θα ήταν και το νέο σπιτικό της νύφης. Πρώτοι έφευγαν κατά το σούρουπο οι γονείς του γαμπρού για να υποδεχτούν το ζευγάρι στο σπίτι τους. Μετά ξεκινούσε η πομπή. Προπορευόταν ένας φίλος του γαμπρού, ο προηγητής. Ακολουθούσε ο γαμπρός με τη νύφη, που μπορούσαν να πηγαίνουν πεζοί (εικ.7, πυξίδα στο Βερολίνο, περ. 360 π.Χ.: Αυλητής / κοπέλες με αντικείμενα του γάμου / νύφη και γαμπρός / μητέρα νύφης με πυρσό, μητέρα γαμπρού στο σπίτι).

 

Εικ. 7

 

Συνήθως όμως ο γαμπρός οδηγούσε τη νύφη στο σπίτι του πάνω σε άρμα, στο οποίο πολλές φορές τον συνόδευε ο παράνυμφος, ο πάροχος (εικ.8, σπίτι νύφης, ακόλουθοι σε άρμα, γαμπρός με τη νύφη και τον παράνυμφο, σπίτι γαμπρού, μυροδοχείο Metropolitan, περ. 540 π.Χ. – εικ.9, πομπή).

 

Εικ. 8

 

Εικ. 9

 

Η νύφη έπρεπε να κρατεί ένα κόσκινο και ένα τηγάνι, που συμβόλιζαν τα νέα καθήκοντα που θα ανελάμβανε. Τους νεόνυμφους συνόδευαν συγγενείς και φίλοι με πυρσούς, αντικείμενα του γάμου και δώρα που είχαν ήδη γίνει στο σπίτι της νύφης, οι οποίοι με τη συνοδεία λύρας και αυλών έψαλλαν τον υμαίναιον (αμφισβητούμενης ετυμολογίας, μάλλον από το ύμνος). (Εικ.10, κύλικα Βερολίνου, 460-450 π.Χ. Άφιξη στο σπίτι του γαμπρού: Μητέρα στο σπίτι του, αοιδός με λύρα, το ζεύγος, μητέρα νύφης με πυρσό, στην άλλη πλευρά ο προηγητής, το άρμα και κιθαριστής). Η πομπή αποτελούσε και την επίσημη δημοσιοποίηση του γάμου και θεμελίωνε τις νομικές του συνέπειες.

 

Εικ. 10

 

Στο πέρασμα της πομπής, αλλά κυρίως όταν έφθαναν στο σπίτι του γαμπρού έραιναν το ζευγάρι με καρύδια και ξερά σύκα, και τα δύο ενσαρκώσεις της γονιμότητας. Το έθιμο αυτό το ονόμαζαν καταχύσματα ή τραγήματα (= επιδόρπια από το τρώγω, τραγείν, απαρ. αορ. β΄). Θυμίζει έντονα το ανάλογο σημερινό έθιμο της ρίψης του ρυζιού, που έχει την ίδια μαγική-συμβολική ‘λογική’. Κατά την είσοδο στο σπίτι έδιναν στη νύφη να φάει ένα κυδώνι ή άλλο φρούτο (ρόδι, χουρμά ή μήλο), καθώς και ένα γλύκισμα με σησάμι. Και αυτά ήταν μια δεύτερη μαγική πράξη για την εξασφάλιση της γονιμότητας της κοπέλας. Μέσα στο σπίτι ακολουθούσε η τελετουργική ένταξη της νύφης στο νέο της σπίτι με την περιφορά της γύρω από τον βωμό των εφεστίων θεών (εικ.11).

 

Εικ. 11

 

Και μετά η νυμφεύτρια οδηγούσε το ζευγάρι στο νυφικό θάλαμο (εικ. 12Α, η νύφη κάθεται ντροπαλή στα γόνατα της νυμφεύτριας, μυροδοχείο χαμένο, μέσα 4^ου π.Χ. αι. 12Β, ο γαμπρός και η νύφη στη νυφική παστάδα, οι δύο παρακαθήμενες γυναίκες αποτελούν προτύπωση των εννοιών σύζυγος και ασχολία συζύγου με τα οικιακά, μυροδοχείο στο Βερολίνο, 4^ος π.Χ. αι. – 12Γ, ο γαμπρός υποδέχεται τη νύφη στην κλίνη με δώρα, ανδρική λουτροφόρος Würzburg, περ. 420 π.Χ.).

 

Εικ. 12

 

Έξω από το θάλαμο νέοι και νέες τραγουδούσαν τώρα τα επιθαλάμια, για τα οποία μια ιδέα μας δίνει το σχετικό άσμα που φαντάσθηκε ο Θεόκριτος (18) στις αρχές του 3^ου π.Χ. αιώνα για το γάμο της Ελένης με τον Μενέλαο. Αφού παινεύονται για τη γενιά και τις αρετές τους ο γαμπρός και η νύφη, και πειράζεται ο γαμπρός ότι τάχα ήπιε πολύ και θέλει να κοιμηθεί αυτή την ειδική νύχτα, το επιθαλάμιο συνεχίζει ως εξής σε ελεύθερη μετάφραση: Να ζείτε ευτυχισμένοι, νύφη και γαμπρέ. Η Λητώ, η θεία τροφός, να σας χαρίσει απλόχερα ευλογία για παιδιά, η Κύπρις η θεά και για τους δυο σας την ίδια αγάπη, πάνω απ’ όλα όμως ο Κρονίδης Ζευς να σας χαρίζει αιώνια ευτυχία, που θα κληρονομιέται από ευγενική γενιά σε ευγενική γενιά. Κοιμηθείτε τώρα και γεμίστε την καρδιά σας με αγάπη και πόθο ο ένας για τον άλλο. Προσέξτε όμως μην ξεχάσετε το πρωί ξανά να σηκωθείτε. Κι’ εμείς θα είμαστε και πάλι εδώ μόλις ξημερώσει, και ο πρώτος τραγουδιστής της ημέρας από τον ύπνο το φτερωτό λαιμό του κράζοντας θ’ ανασηκώσει. Υμήν, ω Υμέναιε, νά ’χεις χαρά γι’ αυτό το γάμο!  Εκτός από τα επιθαλάμια τραγούδια οι φίλοι του γαμπρού μπορούσαν να βροντούν την πόρτα του θαλάμου για να διώξουν τα κακά πνεύματα. Το έθιμο αυτό ονομαζόταν κτυπία, που οι λεξικογράφοι ερμηνεύουν ως ο επιθαλάμιος κτύπος.

Η επόμενη, τρίτη ημέρα ονομαζόταν επαύλια. Κατά την ημέρα αυτή συγγενείς και φίλοι έφερναν δώρα στο ζευγάρι, κυρίως στη νύφη, και τότε μάλλον εμφανιζόταν και ότι από την προίκα ήταν σε είδος (εικ.13Α, αριστερά προσκομιδή δώρων: πυξίδες, θυμιατήριο, χαλί, γαμικός λέβης, μαξιλάρι. Στη μέση η νύφη με Έρωτα στην αγκαλιά, κοριτσάκι με κλειστή φιάλη για φαγητά. Δεξιά γυναίκα με καλάθι, άλλες με μπαούλο η μία και ύφασμα που πήρε απ’ αυτό η δεύτερη, χορεύτρια που της προσφέρουν κάθισμα, γυναίκα με ξεδιπλωμένο ύφασμα, γαμικός λέβης στην Αγία Πετρούπολη, 340-330 π.Χ. 13Β, νύφη δέχεται δώρα, γαμικός λέβης Λούβρου, μέσα 5^ου π.Χ. αι.). Το βράδυ ο γαμπρός και ο πατέρας του παρέθεταν πάλι δείπνο, την γαμηλία ή παννυχίδα, με την οποία ολοκληρώνονταν οι γιορτές του γάμου. Η νύφη στόλιζε για λίγο τα ειδικά σκεύη του γάμου στο σπίτι της με λουλούδια, όπως βλέπουμε σε παραστάσεις της εποχής. Σε ένα επίνητρο (εικ.13Γ, ΕΑΜ, περ. 420 π.Χ.), προστατευτικό κάλυμμα του μηρού που χρησιμοποιούσαν οι γυναίκες για την επεξεργασία του μαλλιού, βλέπουμε γυναίκες να τοποθετούν μπροστά στη νύφη λουλούδια στο στόμιο λουτροφόρων, αλλά και γαμικών λεβήτων. Και το δεύτερο αυτό αγγείο προοριζόταν ειδικά για την τελετή του γάμου και χρησίμευε πιθανώς για τον ραντισμό με νερό και την κάθαρση των συμμετεχόντων στην τελετή.

 

Εικ. 13

 

Πάντως η νύφη ανέθετε τελικά τα σκεύη αυτά σε θεότητες του γάμου και της γονιμότητας. Αυτό τεκμηριώνεται και από ευρήματα όπως αυτό στο ιερό της Νύμφης στα νότια της Ακρόπολης (μπροστά στο Ηρώδειο), όπου βρέθηκαν πολλές εκατοντάδες τέτοια αγγεία (εικ.14α-β, γυναικείες – ανδρικές λουτροφόροι).

 

Εικ. 14

 

Από τις άλλες πόλεις αξίζει να αναφέρομε με συντομία τα έθιμα του γάμου στη Σπάρτη, γιατί αποκλίνουν έντονα από όσα είδαμε ως τώρα. Εκεί ο γάμος είχε ένα στοιχείο αρπαγής. Η νυμφεύτρια έπαιρνε στα κρυφά τη νύφη, της έκοβε σύρριζα τα μαλλιά, της έβαζε ανδρικό ιμάτιο και υποδήματα και την οδηγούσε στη σκοτεινή στιβάδα του νυμφίου, όπου κι’ αυτός έμπαινε κρυφά και αφού βρισκόταν μαζί της έφευγε πάλι για τον καταυλισμό και τους συντρόφους του. Ο Πλούταρχος που αναφέρει το έθιμο (Λυκ. 15), λέγει ότι ο σύζυγος μπορούσε να κάνει πολλά παιδιά προτού δει τη γυναίκα του στο φως της ημέρας. Γιατί και μετά το γάμο οι νυκτερινές επισκέψεις των ανδρών συνεχίζονταν μέχρι τα τριάντα τους. Μέχρι να τα φθάσουν δεν επιτρεπόταν να κοιμηθούν στο σπίτι τους.    

Με εξαίρεση τη Σπάρτη και λίγα ανάλογα καθεστώτα μετά το γάμο η ζωή στην οικογένεια κυλούσε περίπου ως εξής: Ο άνδρας ασχολιόταν με τις αγροτικές ή άλλες βιοποριστικές εργασίες, καθώς και με την εκκλησία και τα δικαστήρια ή τις άλλες μορφές συμμετοχής στα κοινά. Η γυναίκα ήταν αυτή που ουσιαστικά διοικούσε το σπίτι, έχοντας βοηθούς τους συνήθως δέκα περίπου οικογενειακούς δούλους, τον θυρωρό, τον μάγειρο, τον παιδαγωγό και τις γυναίκες για τις δουλειές του σπιτιού. Είναι χαρακτηριστικό σχετικά ένα απόσπασμα από τον Οικονομικό του Ξενοφώντος, όπου ο σύζυγος λέγει στη γυναίκα του (σε ελεύθερη μετάφραση): Πρέπει λοιπόν εσύ να μένεις στο σπίτι. Και τους υπηρέτες που έχουν δουλειά έξω από το σπίτι να τους στέλλεις στη δουλειά όλους μαζί, ενώ εκείνους που ασχολούνται μέσα στο σπίτι να τους επιβλέπεις εσύ η ίδια. Να παραλαμβάνεις αυτά που φέρνουν εσύ και να κανονίζεις ποια πρέπει να ξοδευτούν και αυτά που περισσεύουν να φροντίζεις να φυλαχτούν. Γιατί δεν πρέπει να ξοδεύουμε μέσα σε ένα μήνα όσα θα έπρεπε να ξοδευτούν σε ένα χρόνο. …  Να κοιτάζεις ποιοι χρειάζονται ρούχα. .. Να φροντίζεις ώστε το σιτάρι να είναι κατάλληλο. Και αν κανένας … αρρωστήσει να παίρνεις όλα τα μέτρα για να γίνει καλά.

Βέβαια όλοι οι γάμοι δεν ήταν επιτυχημένοι. Το διαζύγιο ήταν εύκολο για τον άνδρα, που μπορούσε να χωρίσει χωρίς αιτιολογία. Δικαιολογημένα χώριζε, αν ήθελε, από μια στείρα γυναίκα και με την επιταγή του νόμου από μια αποδεδειγμένα μοιχό. Για την γυναίκα τα πράγματα ήταν πολύ πιο δύσκολα. Ο κύριος λόγος για να ζητήσουν διαζύγιο – στην Αθήνα έπρεπε να κατα-θέσουν σχετικά γραπτή αίτηση στον αρμόδιο άρχοντα – ήταν η άσκηση βίας εκ μέρους του συζύγου. Οι δικές του εξωσυζυγικές δραστηριότητες, η δική του μοιχεία, αντιμετωπιζόταν με ανεκτικότητα. Χαρακτηριστική σχετικά είναι η τύχη της Ιππαρέτης, της γυναίκας του Αλκιβιάδη, που ήταν κόρη του πάμπλουτου Καλλία. Μη αντέχοντας τις ακολασίες του συζύγου της έφυγε στο σπίτι του πατέρα της. Όμως ο Αλκιβιάδης την άρπαξε όταν πήγε να καταθέσει την αίτηση διαζυγίου μέσα από την αγορά και την φυλάκισε στο σπίτι του. Η Ιππαρέτη πέθανε σύντομα, χωρίς να προλάβει να διεκδικήσει ξανά την ελευθερία της. Στοιχείο πάντως δίκαιας αντιμετώπισης των δύο οικογενειών αυτών που χώριζαν ήταν ότι έπρεπε ο σύζυγος να επιστρέψει την προίκα.