Ο ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΣΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΖΩΗΣ

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑΣ από τον καθηγητή Β. Λαμπρινουδάκη

Τα στάδια της ζωής: Η παιδική ηλικία

Το παιδί μέχρι τα επτά του χρόνια έμενε στον γυναικωνίτη και είχε τις φροντίδες της μητέρας (εικ.1 αριστερα, βοιωτικό ειδώλιο αρχών 5^ου π.Χ. αι., μουσείο Getty) και, ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες της οικογένειας, της τροφού (εικ.1 δεξιά, κατωϊταλιωτικό ειδώλιο 3^ου π.Χ. αι., ιδιωτική συλλογή).

Εικ. 1

Οι αναγκαίες φροντίδες είναι γνωστές. Πρώτα-πρώτα ο θηλασμός ή το τάισμα του μωρού. Τα αρχαία θήλαστρα, πρόγονοι του μπιμπερού, ήταν πήλινα και είχαν διάφορα σχήματα (εικ.2, πάπια, γουρούνι, ρόδι κλπ., 6^ος – 3^ος π.Χ.αι.).

Εικ. 2

Μετά ήταν η υγιεινή του παιδιού και η λοιπή σχετική φροντίδα, να προσέχει μη περπατήσει πρόωρα (εικ.3, μπουσούλισμα, πελίκη 430-420 π.Χ., στο Βρετανικό μουσείο), να του ελαφρώνει πόνους, όπως π.χ. αλείφοντας όταν έβγαζε δόντια τα ούλα με λίπος, να το μαθαίνει να μασάει μετά τον απογαλακτισμό.

Εικ. 3

Συνεχής ήταν φυσικά και η απασχόληση του παιδιού. Όταν καθόταν πάνω στο καρεκλάκι του (εικ.4 αριστερά, κύλικα Βρυξελλών, π. 460 π.Χ., γ, χους Λονδίνου, 5^ος αι. π.Χ.), ειδικά και έξυπνα φτιαγμένο από ψημένο πηλό με ενσωματωμένο γιογιό, του έπαιζε ή του έλεγε παραμύθια, τρομάζοντάς το στις αταξίες του με τη Λάμια, ανθρώπινο τέρας με γαϊδουρινά πόδια που έτρωγε ανθρώπους. Μερικές φορές υπήρχαν και μαλακοί – τότε δεν τους έβλεπαν ως προοδευτικούς – μπαμπάδες, που φρόντιζαν κι εκείνοι τα βρέφη. Τέτοιος περιγράφεται από τον Αριστοφάνη ο ήρωας της κωμωδίας του Νεφέλες, ένας αγρότης πατέρας που έστειλε το γιο του τον Φειδιππίδη να σπουδάσει τη ρητορική στο Σωκράτη και απογοητευμένος από το αποτέλεσμα λέει στο γιο του: … αδιάντροπε, που σ’ έχω αναστημένο, που όντας τραύλιζες μωρό, μάντευα τί ζητούσες. Έλεγες βρυν (μπρουν) κι’ έτρεχα ευθύς νεράκι να σου φέρω, έλεγες μαμμαν (μαμ) κι’ έτρεχα ευθύς ψωμάκι να σου φέρω και μόλις έλεγες κακκαν (κακά) σ’ άρπαζα κι’ απ’ την πόρτα έξω πετιόμουνα κι’ εκεί σε βάσταγα να τα κάνεις (μετ. Βάρναλη). Από το προσωπικό φροντίδας των παιδιών δεν έλειπαν βέβαια και οι γιαγιάδες (εικ.4 δεξιά, Αμφαρέτη).

Εικ. 4

Τα μικρά παιδιά τα απασχολούσαν με παιχνίδια ανάλογα με τα παραδοσιακά σημερινά ή που γνωρίζαμε πριν λίγα χρόνια, όπως κουδουνίστρες (εικ.5Α, κυπριακή, 4^ος π.Χ. αι. ιδιωτική συλλογή στη Ζυρίχη), ρόδες (εικ.5Β-Γ, χόες 5^ου αι., Princeton - Βοστόνη), αμαξάκια (εικ.5Ε, αλογάκι σε ρόδες, 8^ος αι., ιδιωτική συλλογή, Ζυρίχη, Ζ, χους περ. 400 π.Χ., Νέα Υόρκη,), κούκλες για τα κορίτσια (εικ.6 άνω, κούκλες Αγορά Αθήνας, κορινθιακή Νέα Υόρκη, βοιωτική Princeton 5^ος π.Χ. αι.,), και φυσικά μικρά κατοικίδια (εικ.6 κάτω, ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνιστικού έργου, Ρώμη, και χους 5^ου π. Χ. αι., Harvard).

Εικ. 5

Εικ. 6

Για την φροντίδα των ορφανών υπήρχε και στην αρχαιότητα για τις οικογένειες των ελευθέρων πολιτών ο θεσμός του κηδεμόνα, που ήταν συνήθως ένας συγγενής. Στην Αθήνα την προστασία των ορφανών είχε ο επώνυμος άρχων, ο οποίος και αποφάσιζε αν υπήρχαν περισσότεροι διεκδικητές της κηδεμονίας.

 Όταν συμπλήρωναν το έβδομο έτος της ηλικίας τους τα αγόρια έπρεπε να μορφωθούν, δηλαδή να πάνε στο σχολείο μέχρι τα δεκαοχτώ τους. Ένας έμπιστος δούλος, ο παιδαγωγός, αναλάμβανε την παρακολούθηση του παιδιού σε όλες του τις ασχολίες και το συνόδευε και στο σχολείο, όπου στην αρχή μάθαινε γραφή και ανάγνωση, και αργότερα, από τα δώδεκα, μάθαινε με τον γραμματιστή γραμματική, διάβαζε και αποστήθιζε κείμενα όπως του Ομήρου ή άλλων συγγραφέων, διδασκόταν γεωγραφία, ιστορία, μουσική και όρχηση και γυμναζόταν με τον παιδοτρίβη σε διάφορα αθλήματα. Τον δάσκαλο τον πλήρωναν οι γονείς. Σε μια σειρά από παραστάσεις σε αγγεία ή σε άλλες μορφές τέχνης φαίνεται η διαδικασία της σχολικής απασχόλησης στην αρχαιότητα. Σε μια κύλικα του 490-480 π.Χ. στο Βερολίνο (εικ.7) βλέπουμε τον λιτό σχολικό χώρο της αρχαιότητας. Ο διδάσκαλος κρατεί ένα πάπυρο πάνω στον οποίο είναι γραμμένο ένα επικό κείμενο, ΜΟΙΣΑ ΜΟΙ ΑΜΦΙ ΣΚΑΜΑΝΔΡΟΝ ΕΥΡΟΟΝ ΑΡΧΟΜΑΙ ΑΕΙΔΕΙΝ. Ένας μαθητής μπροστά του παρακολουθεί προσεκτικά. Πίσω του κάθεται ο παιδαγωγός του. Δίπλα του γίνονται μαθήματα μουσικής. Στην άλλη πλευρά του αγγείου με ανάλογη σκηνή, στη μέση κάθεται ο υποδιδάσκαλος, ο οποίος κρατεί μια πινακίδα και γράφει κάτι, το οποίο θα κληθεί ο μαθητής που στέκεται πάλι μπροστά του να αντιγράψει.

Εικ. 7

Τέτοιες πινακίδες, που ήταν φτιαγμένες από ξύλο αλειμμένο με κερί και μεταλλικοί στύλοι με τους οποίους χαράσσονταν τα γράμματα πάνω τους έχουν σωθεί από υστερότερους κυρίως χρόνους(εικ.8α, πάνω: στην πρώτη γραμμή το αλφάβητο, στη δεύτερη ανάστροφα και στην τρίτη με εναλλάξ από την αρχή και το τέλος γράμματα. Κάτω: στήλη με φωνήεντα, μετά στήλες με συνδυασμό του φωνήεντος με όμοια μπρος και πίσω σύμφωνα. β, στύλος από Κύπρο, π. 300 π.Χ., Νέα Υόρκη, και εικ.9 αριστερά, δέσμη πινακίδων από την Αίγυπτο, 4^ου μ.Χ. αι. στο Michigan). Άλλα αντικείμενα που αναφέρονται στο σχολείο ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε εδώ το ειδώλιο ενός παιδαγωγού από τον 4^ο π.Χ. αι. (εικ.9 δεξιά, Νέα Υόρκη), που κι’ αυτός βοηθεί το παιδί στην κατάρτιση του γράφοντας σε μια πινακίδα στα γόνατά του και ένα μελανοδοχείο του 3^ου π.Χ. αι. στο Άμστερνταμ (εικ.10, πάνω αριστερά). Να θυμίσουμε ακόμη ότι στη Σπάρτη στα εφτά του χρόνια τα αγόρια απομακρύνονταν από το σπίτι και εντασσόταν σε ομάδες υπό την ευθύνη της πολιτείας, όπου παράλληλα με την πνευματική και μουσική καλλιέργεια πρωτοστατούσε η σωματική αγωγή και η σκληραγωγία, την οποία επέβλεπε ειδικός αξιωματούχος, ο παιδονόμος. Για τα κορίτσια δεν προβλεπόταν σχολείο. Έμεναν στο γυναικωνίτη και μάθαιναν να μαγειρεύουν (εικ.10, πάνω δεξιά ειδώλιο 5^ου π.Χ. αι., η ηλικιωμένη λέγει στο κορίτσι να προσέχει, Βοστόνη), να υφαίνουν και να πλέκουν, αλλά και να στολίζονται. Χαρακτηριστικά σχετικά είναι όσα λέγει ο Ξενοφών για τη γυναίκα του: δεν γνώριζε τίποτε για τη ζωή, επειδή, μέχρι που ήρθε στο σπίτι μου ζούσε σε περιβάλλον με πολλούς περιορισμούς και εκπαιδευόταν από παιδί να βλέπει όσο το δυνατόν λιγότερα και να ρωτάει όσο γίνεται πιο λίγα. Όμως τα κορίτσια εκπαιδεύονταν και σε ευγενέστερες ασχολίες, όπως ήταν π.χ. ο χορός και η μουσική, όπως βλέπουμε σε σχετικά έργα της τέχνης (εικ.10, λήκυθος του 5^ου π.Χ. αι. στο Brunswick των Η.Π.Α. και ειδώλιο με τύμπανο του 4^ου π.Χ. αι. στη Βοστόνη). 

Εικ. 8

Εικ. 9

Εικ. 10

Αγωγή ανάλογη με των αγοριών είχαν όμως τα κορίτσια της Σπάρτης (εικ.11α, χάλκινο ειδώλιο κόρης που τρέχει, 550 π.Χ., Λονδίνο), τα οποία εκπαιδεύονταν για να ζήσουν πιο ανοιχτά και να γεννήσουν και να αναθρέψουν δυνατούς άνδρες. Στην εκπαίδευση περιλαμβανόταν και η ερωτική σχέση ώριμων ανδρών προς εφήβους (11β, κύλικα περ. 480 π.Χ., Getty), η οποία απέβλεπε στην ανάπτυξη αρετών στους νεότερους, χωρίς βέβαια να λείπει η εκμετάλλευση της σχέσης. 

Εικ. 11

Τα μεγάλα παιδιά ασχολούνταν βέβαια στην ελεύθερη ώρα τους κι’ αυτά με παιχνίδια. Οι αστράγαλοι, ήταν ιδιαίτερα αγαπητοί (εικ.12, πάνω φυσικοί και γυάλινοι αστράγαλοι, κάτω αριστερά χους με αστραγαλίζοντες, 420 π.Χ., Getty). Είτε τους χρησιμοποιούσαν ως ζάρια ορίζοντας ιδιαίτερη αξία σε κάθε πλευρά, οπότε όποιος έκανε την καλύτερη ζαριά μάζευε τους αστραγάλους των άλλων, η βάζοντας ένα στη μέση ενός κύκλου προσπαθούσαν να τον βγάλουν απ’ αυτόν σκοπεύοντας και χτυπώντας τον με έναν άλλο. Άλλα παιχνίδια ήταν το τσέρκι (εικ.12, κάτω στη μέση οινοχόη περ. 460 π.Χ., ιδιωτική συλλογή στις Η.Π.Α.), η σβούρα (εικ.12, κάτω δεξιά λήκυθος 5^ου π.Χ. αι., Νέα Υόρκη), η τραμπάλλα (εικ.13, αριστερά θραύσμα κρατήρα στη Βοστόνη, π. 465 π.Χ.), η κούνια (εικ.13, μέσον, απουλική λήκυθος, αρχές 4^ου αι., Metropolitan) και ο εφεδρισμός (εικ.13, δεξιά ειδώλιο π. 300 π.Χ., Metropolitan). Το τελευταίο παιχνίδι προέβλεπε το στήσιμο μιας πέτρας όρθιας και την τυφλή περιπλάνηση αυτού που σήκωνε τον άλλο, που του έκλεινε τα μάτια, μέχρις ότου ρίξει την πέτρα. Μερικές φορές ο πατέρας οδηγούσε ο ίδιος το αγόρι του στο πορνείο για να το κάμει άντρα (εικ.14, υδρία περ.460, ιδιωτική συλλογή στις Η.Π.Α.).

Εικ. 12

Εικ. 13

Εικ. 14

Τα παιδιά χρειάζονταν την ευλογία των θεών. Συχνά λοιπόν τα πήγαιναν στα ιερά γι’ αυτή την ευλογία, από τη γέννησή τους (εικ.15 πάνω, ανάγλυφο 4^ου αι. στη Λαμία, πβ. Βραυρώνα) μέχρι την ενηλικίωση (εικ.15 κάτω, ανάγλυφο 4^ου αι. από τη Βραυρώνα, Ε.Α.Μ.).

Εικ. 15

Όμως την παρουσία παιδιών απαιτούσαν και ορισμένες θρησκευτικές τελετές, που είχαν να κάμουν με την ανανέωση των δυνάμεων της ζωής. Κατά τη γιορτή του Διονύσου Ανθεστήρια π.χ. επιτρεπόταν στα παιδιά να πιουν κρασί μαζί με τους μεγάλους ακριβώς για να συμμετάσχουν ως νέα ζωή στο κάλεσμα της νέας ζωής, και τους χάριζαν μικροσκοπικούς χόες, τα αγγεία με τα οποία έχυναν το κρασί, από τα οποία είδαμε ήδη πολλά παραδείγματα. Αλλά και στις μυστηριακές γιορτές της Αθηνάς, τα Αρρηφόρια, μικρά κορίτσια έπρεπε να υφάνουν τον πέπλο της θεάς, και ένα μικρό αγόρι τον παρέδιδε κατά την πομπή στον ιερέα της (εικ.16, η σκηνή στη ζωφόρο του Παρθενώνα).

Εικ. 16